Тузувчи : Файзуллаева Н

10.1-jadval 
O’zbekiston Respublikasida soliqlar tizimi tarkibi 
Umumdavlat soliqlari. 
Mahalliy soliqlar va yig’imlar 
1.Yuridik shaxslar daromadiga (foydasiga) 
soliq.. 
2.Jismoniy shaxslar daromadiga soliq.. 
3.Qo’shilgan kiymat solig’i. 
4.Aksiz solig’i. 
5.Er osti boyliklaridan foydalanish solig’i. 
6.Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.. 
7.Savdo va umumiy ovkatlanish tashkilotlaridan 
Yalpi daromad solig’i. 
8.Bojxona boji. 
9..Davlat boji. 
10.Kimmatli qog’ozlarni ruyxatdan o’tkazish 
yig’imi. 
11.Boshqa daromadlar. 
1.Mol-mulk solig’i. 
2.Er solig’i. 
3.YAgona soliq.. 
4.Infratuzilmani rivojlantirish solig’i. 
5.Jismoniy shaxslarning transport yoqilg’isi 
uchun iste’mol solig’i. 
6.Jismoniy shaxslar chetdan tovarlar olib 
kelganligi uchun yagona bojxona to’lovi. 
7.Savdo huquq yig’imi, shu jumladan alohida 
tovarlarni turlarini sotish litsenziya yig’imi. 
8. Ishbilarmonlik bilan shug’ullanuvchi.huquqiy 
hamda jismoniy shaxslarni ruyxatdan o’tkazish 
yig’imi. 
9.Boshqa to’lovlar.
10.1-jadvalda ko’rinib turibdiki, xozirgi kunda soliqlar kodeksda 7 ta umumdavlat 
(respublika) soliqlari va 5 ta mahalliy soliqlar kiradi 
Soliqlarni ob’yekti va iqtisodiy mohiyati bo’yicha guruhlanadi. Soliqlarni guruhlash 
iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarni o’rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish ob’yektiga karab to’rt guruhga bulinadi: 
-oborotdan olinadigan soliqlar;
-daromaddan olinadigan soliqlar;
-mol-mulk kiymatidan olinadigan soliqlar;
*
Поляк Г.Б. Налоги и налогообложение.: Учебное пособие-М.: “ЮНИИТИ”, 2003, 63-с. 

---

110 
-er maydoniga karab olinadigan soliqlar.. 
Oborotdan olinadigan soliqlar ga kushilgan kiymat solig’i, aksiz solig’i, bojxona va yer 
osti boyliklari kiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) tushunchasi 
bizning qonunchiligimiz bo’yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotidan emas, balki 
maxsulotlarni yuklab yuborgan kiymat bilan ulchanadi Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq 
ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy 
shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining Yalpi daromadidan soliqlar i 
kiradi. Bu guruh soliqlarga ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i ham kiradi. 
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig’i, ekologiya, avtomobil 
mashinalarini qayta sotish solig’i va boshqalar kiradi. 
Er maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishlok xo’jalik tovar ishlab chikaruvchilarning 
yagona yer solig’i va yuridik (noqishloqxo’jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga karab soliqlar egri va to’g’ri soliqlarga yoki bevosita va bilvosta 
bulinadi. 
To’g’ri soliqlarni bevosita soliq to’lovchilarning o’zi tulaydi, ya’ni soliqni huquqiy 
to’lovchisi ham, hakikiy to’lovchisi ham bitta shaxs bo’ladi. To’gri soliq yukini boshqalarga 
ortish Holati bu yerda bO’lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan tulanadigan va barcha mulk 
soliqlar i kiradi. 
“To’gri soliqlardan to’gridan-to’gri daromaddan soliq to’langanligi uchun soliqlar
stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko’p qismini ularga koldirib, investitsiya 
faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlar ning 
stavkalari kupaytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. 
Demak bu guruh soliqlarning stavkalari to’gridan-to’gri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas 
bog’langandir”
*
. 
Egri soliqlar ni huquqiy to’lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab yuboruvchilardir 
(xizmat ko’rsatuvchilardir). Lekin soliq og’irligini haqiqatdan ham byudjetga to’lovchilari tovar 
(ish, xizmat) ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni xakikiy soliq to’lovchilar bu yerda yashiringan. Bu 
soliqlar tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga ustama ravishda qo’yiladi. 
Bu soliqlarning ijobiy tomoni mamlakatda ishlab chikarilgan tovarlarni chetga chiqib 
ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko’p bo’lishiga yordam beradi. Egri soliqlar
orkali tovarlar kiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar
stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to’gridan 
to’gri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini qiskartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil 
kilinmasdan oshirib yuborilsa korxonalar mahsulotlarini sotishda qiyinchilikka uchrab, foydasi 
va byudjetga to’lovlari kamayishi mumkin. 
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni 
jilovlab boradi. Birok bu soliqlar mehnat bilan band bo’lgan aholining real daromadini 
pasaytiradi. Korxonalarda to’gri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat 
ko’prok mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta’minlashi 
kerak.
Jaxon soliq amaliyotida to’g’ri va egri soliqlar nisbatiga karab u yoki bu mamlakat 
iqtisodiyotini rivojlanishi yoki iqtisodiy kiyinchiliklarni borligini tahlil qilib berish mumkin.
Masalan. AQShda to’g’ri soliqlar salmog’ining byudjet daromadida 90 foizga yakin bo’lishi bu 
yerda rivojlangan bozor iqtisodiyoti mavjudligidan darak beradi. 
Egri soliqlar tarkibiga QQS, aksiz solig’i, bojxona boji, yer osti boyliklaridan foydalanish 
soliqlari kiradi. Yuqorida aytib utilganidek, to’gri va egri soliqlar yagona soliq tizimini tashkil 
etib bir-biri bilan o’zaro bog’langan. Umumiy soliq summasi o’zgarmagan holda birining 
stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi. 
*
Malikov T.S. Soliq va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: “Akademiya”, 2002, 56-b. 

---

111 
Soliqlarning umudavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bulinishi xukumat idoralarining 
respublika xukumati va mahalliy xukumatlarga bo’linishi asosida kelib chiqadi. Har bir 
xokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, O’z byudjetiga va 
uni ta’minlaydigan soliqlarga ega bo’lishi kerak. Respublika xukumati umumdavlat mikyosida 
katta vazifalarni mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib intizom infrastrukturasini yaratish, 
mexnatkashlarga ijtimoiy ximoyasini tashkil etish va boshqa bir kator yirik vazifalarni bajaradi. 
Shuning uchun uning byudjeti ham soliqlari ham salmoqli bo’lishi shart. QQS, aksiz solig’i, 
yuridik shaxslarning daromadi (foydasi)dan, fuqarolar daromadidan olingan soliqlar respublika 
byudjetiga tushadi. Umumdavlat soliqlar ining muhim xususiyati shundaki, respublika 
byudjetiga tushadigan soliqlar dan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida 
tushushi mumkin. Bordi-yu, ajratma yetmasa subvensiya yoki sub’sidiya beriladi. Agar kelgusi 
yil mahalliy byudjetlarning o’z manbalari (soliqlar i) kupayib kolsa, respublika soliqlar dan 
ajratma berishning xojati kolmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatiga ega 
bo’ladi, byudjetga tulanishi lozim bo’lgan to’lovlardir. 
Mahalliy soliqlar xukumatlar bajaradigan vazifalariga karab belgilanib, ularga doimiy va 
to’liq biriktirib beriladi. Mahalliy hukumatlar asosan mexnatkashlarga yakin bo’lganligidan 
ularga ijtimoiy masalalarni maktab, sog’likni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va kishloklar 
obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig’imlar ularning byudjet 
Harajatlarining 30-40 foizini koplaydi, holos. Keyingi vaktlarda mahalliy byudjetlar daromadlari 
salmog’ini 50-60 foizga yetkazish kabi xukumat karorlari mavjud. Mahalliy byudjetlar 
daromadlarini kupaytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Fakat o’z daromad manbaiga to’liq 
ega bo’lgan mahalliy xukumatlar o’z faoliyatlarini to’liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda, 
har xil moliyaviy kamchiliklarga yo’l qhyish zhtimoli bor. Mahalliy soliqlarning muhim 
xususiyati shundaki ular fag’at shu xududning byudjetiga tushadi. Boshqa byudjetlarga 
ajratmalar berilmaydi.
Mahalliy byudjetlarning soliq va yig’imlari kam bO’lganligidan bu byudjetlarning 
daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani 
yechishda ilgari ko’rsatganimizdek xududdan respublika byudjetiga tushadigan soliqlardan 
ajratmalar beriladi. (masalan, QQS, daromad solig’i va boshqalar). Amaliyotda shu soliqlardan 
mahalliy byudjetlarga ular byudjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan 
turib subvensiya (maksadli yordam) berish hollari uchraydi. Vaholanki, mahalliy hukumatlarni 
o’z xududlaridan tushadigan soliqlarni undirishga qiziktirish uchun 100 foizgacha ajratmalar 
berish maqsadga muvofiqdir. 
Subvensiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy hukumatlarning respublika hukumatiga 
murojaat etish lozimligini bildirib, ularni o’z xududlaridagi soliqlar to’liq undirilishini 
qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg’amlik kayfiyatini kuchaytiradi. 
Soliq tizimining takomilashganliligi soliq turlari, stavkalari, soliqlarning davlat byudjeti 
tarkibidagi daromadining nisbati mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga qay darajada
mos kelishi, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirish 
maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.