Тузувчи : Файзуллаева Н

                                                        10.1-jadval 
O’zbekiston Respublikasida soliqlar  tizimi tarkibi 
Umumdavlat soliqlari. 
Mahalliy soliqlar  va yig’imlar 
1.Yuridik  shaxslar  daromadiga  (foydasiga) 
soliq.. 
2.Jismoniy shaxslar daromadiga soliq.. 
3.Qo’shilgan kiymat solig’i. 
4.Aksiz solig’i. 
5.Er osti boyliklaridan foydalanish solig’i. 
6.Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq.. 
7.Savdo va umumiy ovkatlanish tashkilotlaridan 
Yalpi  daromad  solig’i. 
8.Bojxona boji. 
9..Davlat boji. 
10.Kimmatli  qog’ozlarni  ruyxatdan  o’tkazish 
yig’imi. 
11.Boshqa daromadlar. 
1.Mol-mulk solig’i. 
2.Er solig’i. 
3.YAgona soliq.. 
4.Infratuzilmani rivojlantirish solig’i. 
5.Jismoniy  shaxslarning  transport  yoqilg’isi 
uchun iste’mol solig’i. 
6.Jismoniy  shaxslar  chetdan  tovarlar  olib 
kelganligi uchun yagona bojxona to’lovi. 
7.Savdo  huquq  yig’imi,  shu  jumladan  alohida 
tovarlarni turlarini sotish litsenziya yig’imi. 
8.  Ishbilarmonlik  bilan  shug’ullanuvchi.huquqiy 
hamda  jismoniy  shaxslarni  ruyxatdan  o’tkazish 
yig’imi. 
9.Boshqa to’lovlar.  
  
10.1-jadvalda  ko’rinib  turibdiki,  xozirgi  kunda    soliqlar    kodeksda  7  ta  umumdavlat 
(respublika) soliqlari va 5 ta mahalliy soliqlar kiradi 
Soliqlarni  ob’yekti  va  iqtisodiy  mohiyati  bo’yicha  guruhlanadi.  Soliqlarni  guruhlash 
iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarni o’rganishning ilmiy va amaliy uslubidir.  
Soliqlar  soliqqa tortish ob’yektiga karab to’rt guruhga bulinadi: 
-oborotdan olinadigan soliqlar;  
-daromaddan olinadigan soliqlar;  
-mol-mulk  kiymatidan olinadigan soliqlar;  
                                                 
*
 Поляк Г.Б. Налоги и налогообложение.: Учебное пособие-М.: “ЮНИИТИ”, 2003, 63-с. 

---

110 
-er maydoniga karab olinadigan soliqlar.. 
Oborotdan  olinadigan  soliqlar  ga  kushilgan  kiymat  solig’i,  aksiz  solig’i,  bojxona  va  yer 
osti  boyliklari  kiymatidan  olinadigan  soliqlar    kiradi.  Lekin  oborot  (aylanma)  tushunchasi 
bizning  qonunchiligimiz  bo’yicha  ilgaridek  mahsulot  realizatsiyasi  oborotidan  emas,  balki 
maxsulotlarni yuklab yuborgan kiymat bilan ulchanadi Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq 
ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.  
Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga (foydasiga), jismoniy 
shaxslarning daromadiga solinadigan soliq, savdo tashkilotlarining Yalpi daromadidan soliqlar i 
kiradi. Bu guruh soliqlarga  ijtimoiy infratuzilmani  rivojlantirish solig’i ham kiradi. 
Mol-mulk  qiymatidan  olinadigan  soliqlarga  mol-mulk  solig’i,  ekologiya,  avtomobil 
mashinalarini qayta sotish solig’i va boshqalar kiradi. 
Er  maydonlaridan  olinadigan  soliqlarga  qishlok  xo’jalik  tovar  ishlab  chikaruvchilarning 
yagona yer solig’i va yuridik (noqishloqxo’jalik) va jismoniy shaaxslarning yer soliqlari kiradi.  
Iqtisodiy  mohiyatiga  karab  soliqlar    egri  va  to’g’ri  soliqlarga  yoki  bevosita  va  bilvosta 
bulinadi. 
 To’g’ri  soliqlarni    bevosita  soliq  to’lovchilarning  o’zi  tulaydi,  ya’ni  soliqni  huquqiy 
to’lovchisi  ham,  hakikiy  to’lovchisi  ham  bitta  shaxs  bo’ladi.  To’gri  soliq  yukini  boshqalarga 
ortish Holati bu yerda bO’lmaydi. Bu soliqlarga hamma daromaddan tulanadigan va barcha mulk 
soliqlar i kiradi. 
“To’gri  soliqlardan  to’gridan-to’gri  daromaddan  soliq  to’langanligi  uchun  soliqlar  
stavkasining  kamaytirilishi  korxonalar    daromadining  ko’p  qismini  ularga  koldirib,  investitsiya 
faoliyatini  kengaytirish  imkonini  yaratib,  bozor  iqtisodiyotini  rivojlantiradi.  Bu  soliqlar  ning 
stavkalari  kupaytirilsa,  biznes  imkoniyatlari  kamaya  borib,  iqtisodiy  rivojlanishni  susaytiradi. 
Demak  bu  guruh  soliqlarning  stavkalari  to’gridan-to’gri  bozor  iqtisodiyoti  bilan  chambarchas 
bog’langandir”
*
. 
Egri  soliqlar  ni  huquqiy  to’lovchilari  mahsulot  (ish,  xizmatni)  yuklab  yuboruvchilardir 
(xizmat ko’rsatuvchilardir).  Lekin soliq og’irligini haqiqatdan ham byudjetga to’lovchilari tovar 
(ish, xizmat) ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni xakikiy soliq to’lovchilar bu yerda yashiringan. Bu 
soliqlar  tovar (ish, xizmat) kiymati ustiga ustama ravishda qo’yiladi. 
Bu  soliqlarning  ijobiy  tomoni  mamlakatda  ishlab  chikarilgan  tovarlarni  chetga  chiqib 
ketishini  chegaralaydi,  mamlakat  ichida  tovarlar  ko’p  bo’lishiga  yordam  beradi.  Egri  soliqlar  
orkali  tovarlar  kiymati  oshirilmasa,  bozorlarda  ularning  taqchilligi  ortadi.  Egri  soliqlar  
stavkasining  asosli  ravishda  oshirilishi  korxonalar  faoliyatining  moliyaviy  yakuniga  to’gridan 
to’gri  ta’sir  etmaydi,  ya’ni  investitsion  faoliyatini  qiskartirmaydi.  Ammo  soliq  stavkasi  tahlil 
kilinmasdan oshirib  yuborilsa korxonalar mahsulotlarini sotishda  qiyinchilikka uchrab, foydasi 
va  byudjetga to’lovlari kamayishi mumkin. 
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni 
jilovlab  boradi.  Birok  bu  soliqlar    mehnat  bilan  band  bo’lgan  aholining  real  daromadini 
pasaytiradi.  Korxonalarda  to’gri  soliqlar    stavkasini  kamaytirish  hisobiga  berilgan  imkoniyat 
ko’prok  mahsulot  ishlab  chiqarishni ko’paytirib,  tovarlar assortimentining  oshishini  ta’minlashi 
kerak.  
Jaxon  soliq  amaliyotida  to’g’ri  va  egri  soliqlar    nisbatiga  karab  u  yoki  bu  mamlakat 
iqtisodiyotini  rivojlanishi  yoki  iqtisodiy  kiyinchiliklarni  borligini  tahlil  qilib  berish  mumkin.  
Masalan. AQShda to’g’ri soliqlar  salmog’ining byudjet daromadida 90 foizga yakin bo’lishi bu 
yerda rivojlangan bozor iqtisodiyoti mavjudligidan darak beradi. 
Egri soliqlar  tarkibiga QQS, aksiz solig’i, bojxona boji, yer osti boyliklaridan foydalanish 
soliqlari kiradi. Yuqorida aytib utilganidek, to’gri va egri soliqlar  yagona soliq tizimini tashkil 
etib  bir-biri  bilan  o’zaro  bog’langan.  Umumiy  soliq  summasi  o’zgarmagan  holda  birining 
stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi. 
                                                 
*
 Malikov  T.S. Soliq va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: “Akademiya”, 2002, 56-b. 

---

111 
Soliqlarning umudavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bulinishi xukumat idoralarining 
respublika  xukumati  va  mahalliy  xukumatlarga  bo’linishi  asosida  kelib  chiqadi.  Har  bir 
xokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, O’z byudjetiga va 
uni  ta’minlaydigan  soliqlarga  ega  bo’lishi  kerak.  Respublika  xukumati  umumdavlat  mikyosida 
katta  vazifalarni  mudofaa,  xavfsizlikni  saqlash,  tartib  intizom  infrastrukturasini  yaratish, 
mexnatkashlarga ijtimoiy ximoyasini tashkil etish va boshqa bir kator yirik vazifalarni bajaradi. 
Shuning  uchun  uning  byudjeti  ham  soliqlari  ham  salmoqli  bo’lishi  shart.  QQS,  aksiz  solig’i, 
yuridik shaxslarning daromadi (foydasi)dan, fuqarolar daromadidan olingan soliqlar  respublika 
byudjetiga  tushadi.  Umumdavlat  soliqlar  ining  muhim  xususiyati  shundaki,  respublika 
byudjetiga tushadigan soliqlar dan mahalliy byudjetlarni boshqarib borish uchun ajratma sifatida 
tushushi mumkin. Bordi-yu,  ajratma  yetmasa  subvensiya  yoki  sub’sidiya  beriladi. Agar  kelgusi 
yil  mahalliy  byudjetlarning  o’z  manbalari  (soliqlar  i)  kupayib  kolsa,  respublika  soliqlar  dan 
ajratma  berishning  xojati  kolmaydi.  Respublika  va  mahalliy  soliqlar    yagona  mohiyatiga  ega 
bo’ladi, byudjetga tulanishi lozim bo’lgan to’lovlardir. 
Mahalliy soliqlar   xukumatlar bajaradigan vazifalariga karab belgilanib,  ularga doimiy  va 
to’liq  biriktirib  beriladi.  Mahalliy  hukumatlar  asosan  mexnatkashlarga  yakin  bo’lganligidan 
ularga  ijtimoiy  masalalarni  maktab,  sog’likni  saqlash,  madaniyat,  maorif,  shahar  va  kishloklar 
obodonchiligi  kabi  vazifalarni  bajaradi.  Lekin  bu  soliqlar    va  yig’imlar  ularning  byudjet 
Harajatlarining 30-40 foizini koplaydi, holos. Keyingi vaktlarda mahalliy byudjetlar daromadlari 
salmog’ini  50-60  foizga  yetkazish  kabi  xukumat  karorlari  mavjud.  Mahalliy  byudjetlar 
daromadlarini kupaytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Fakat o’z daromad manbaiga to’liq 
ega bo’lgan mahalliy xukumatlar o’z faoliyatlarini to’liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda, 
har  xil  moliyaviy  kamchiliklarga  yo’l  qhyish  zhtimoli  bor.  Mahalliy  soliqlarning  muhim 
xususiyati  shundaki  ular  fag’at  shu  xududning  byudjetiga  tushadi.  Boshqa  byudjetlarga 
ajratmalar berilmaydi.  
Mahalliy  byudjetlarning  soliq  va  yig’imlari  kam  bO’lganligidan  bu  byudjetlarning 
daromadlar va xarajatlarini barqarorlashtirish (balanslashtirish) ancha murakkabdir. Bu masalani 
yechishda  ilgari  ko’rsatganimizdek  xududdan  respublika  byudjetiga  tushadigan  soliqlardan 
ajratmalar  beriladi.  (masalan,  QQS,  daromad  solig’i  va  boshqalar).  Amaliyotda  shu  soliqlardan 
mahalliy byudjetlarga ular byudjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan 
turib  subvensiya  (maksadli  yordam)  berish  hollari  uchraydi.  Vaholanki,  mahalliy  hukumatlarni 
o’z  xududlaridan  tushadigan  soliqlarni  undirishga  qiziktirish  uchun  100  foizgacha  ajratmalar 
berish maqsadga muvofiqdir. 
Subvensiya  yoki  subsidiya  uslublari  esa  mahalliy  hukumatlarning  respublika  hukumatiga 
murojaat  etish  lozimligini  bildirib,  ularni  o’z  xududlaridagi  soliqlar    to’liq  undirilishini 
qiziktirmaydi, ulardagi boqi beg’amlik kayfiyatini kuchaytiradi. 
Soliq  tizimining  takomilashganliligi  soliq  turlari,  stavkalari,  soliqlarning  davlat  byudjeti 
tarkibidagi  daromadining  nisbati  mamlakatning  iqtisodiy  rivojlanish  darajasiga  qay  darajada  
mos  kelishi,  iqtisodiy  islohotlarni  amalga  oshirish,  mamlakat  iqtisodiyotini  yuksaltirish 
maqsadlariga mutanosibligi bilan belgilanadi.