Тузувчи : Файзуллаева Н

 
11.1-chizma. Byudjet taqchilligi va ortiqchaligi 
Davlat xarajatlari daromadga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas miqdor bo’lganda t  qanchalik 
katta  bo’lsa  T    chizig’i  shuncha  tik  va  iqttisodiyotning  o’rnatilgan  barqarorligi  darajasi  ham 
shunchalik  yuqori  bo’ladi.  Ammo  iqtisodiy  o’sishning  ta’minlash  vazifasi  T  va  G  chiziqlarini 
yotiqroq bo’lishini taqozo etadi. 
O’rnatilgan  barqarorlashtirgichlar  muvozanatli  YAMM  hajmini  ,  uning  potensial  hajmi 
darajasi  atrofida  tebranishi  sababini  to’liq  tugatmaydi  va  ishlab  chiqarishning  har  qanday 
darajasida mavjud bo’lishi mumkin. 
To’liq bandlikni ta’minlagan diskret fiskal’ siyosat yuritilishi natijasida davlat byudjetining 
tarkibiy taqchilligi (ortiqchaligi), ya’ni to’liq bandlik sharoitida byudjet xarajatlari (daromadlari) 
va daromadlari (xarajatlari) o’rtasidagi farq yuzaga keladi. 
Davriy  taqchillik  ko’pincha  davlat  byudjetining  haqiqiy  taqchilligi  va  tarkibiy  taqchillik 
farqi sifatida baholanadi. 
Davlat byudjdeti kamomadini moliyalashtirish usullari: 
1. Pul-kredit emissiyasi; 
2. Davlat zayomlarini chiqarish; 
3. Davlat byudjetiga soliq tushumlarini ko’paytirish. 

---

121 
Davlat  byudjeti  kamomadi  pul  chiqarish  orqali  qoplanganda  muomalada  pul  massasini 
ko’paytirish inflyatsiyaga olib keladi. 
Inflyatsiya  darajasi  oshganda  Oliver-Tanzi  samarasi  paydo  bo’ladi.  YA’ni,  soliq 
to’lovchilar tomonidan davlatga to’laydigan soliqlar to’lovini atayin kechiktirish hollari yuzaga 
keladi. Bu esa davlat byudjeti kamomadi oshishiga olib keladi. Byudjet taqchilligi tufayli davlat 
xususiy  ishlab  chiqaruvchilardan  tovarlar  va  xizmatlar  sotib  olsa-yu,  lekin  ular  to’lovlarni 
kechiktirsa,  xususiy  ishlab  chiqaruvchilar  o’z  mahsulotlari  narxlarini  oldindan  oshirib 
qo’yishadi. Bu esa inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. 
Agar  davlat  byudjeti  taqchilligi  davlat  zayomlarini  chiqarish  orqali  moliyalashtirilsa,  ular 
sotilishi  natijasida  pulga  talab  oshadi.  Bu  esa  o’z  navbatida  foiz  stavkasini  ko’tarilishiga  olib 
kelishi mumkin. Oqibatda investitsiya xarajatlari,sof eksport hajmi va qisman iste’mol xarajatlari 
kamayadi.  Pirovardida  siqib  chiqarish  samarasi  ro’y  beradi  va  u  fiskal  siyosatning 
rag’batlantiruvchi samarasini zaiflashtirib qo’yadi. 
Byudjet  taqchilligini  moliyalashtirishning  bu  usuli  noinflyatsion  usul  hisoblansada 
inflyatsiya  xavfini  ma’lum  muddatga  kechiktiradi  xolos.  CHunki  muddati  yetgan  zayomlarni 
sotib  olish  bilan  davlat muomaladagi pul massasini ko’paytiradi. Bu  esa o’z  navbatida,  baholar 
darajasining  ko’tarishiga  sabab  bo’ladi.  Soliq  tushumlarini  ko’paytirish  byudjet  taqchilligini 
moliyalashtirishning  uchinchi  yo’li  bo’lib,  u  uzoq  muddat  talab  etadigan  soliq  islohati 
o’tkazilishini talab etadi. Bu islohotlar soliq bazasini kengaytirish, soliq stavkalarini kamaytirish, 
soliq  yukini  ishlab  chiqaruvchilardan  ko’proq  mulk  egalari  va  mulkdan  foydalanuvchilar 
zimmasiga o’tkazish orqali soliqlar tushumini ko’paytirishni ko’zda tutadi. 
Byudjet ortiqchaligini  kamaytirish  usullariga  muomaladagi pul  mablag’larini  olib  qo’yish 
va davlat qarzlarini to’lash kiradi. 
Davlat  qarzlarini  to’lash  nominal  daromadlar  va  muomaladagi  pul  massasini  oshirib, 
baholar  darajasining  yanada  oshishiga  olib  kelishi  mumkin.  Shu  tufayli  byudjetdagi  ortiqcha 
mablag’larni  muzlatib  qo’yish  byudjet  kamomadini  pasaytirishning  nisbatan  noinflyatsion 
usulidir. 
Hududlarni  kompleks  va  mutanosib  holda  ijtimoiy-iqtisodiy  jihatdan  rivojlantirilishi, 
xorijiy  investitsiyalarni  faol  jalb  etilishi,  kichik  biznes  va  xususiy  tadbirkorlik  rivojlanishini 
rag’batlantirilishi  2016  yilda  Davlat  byudjeti  daromadlar  qismi  prognozini  101,3%ga  bajarish 
imkonini berdi. 
Soliq  yukini  kamaytirish  va  soliqqa tortish tizimini  soddalashtirish, soliq ma’murchiligini 
takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarning davom ettirilishi va iqtisodiyotdagi ijobiy tarkibiy 
siljishlar natijasida iqtisodiyotdagi soliq yuki YAIMga nisbatan 2015 yildagi 21,3%dan 20,6%ga 
pasaydi. 
Davlat byudjeti daromadlar qismining ijrosi 2016 yilda quyidagicha tuzilishga ega buldi: 
• 
Davlat  byudjeti  daromadlar  qismida  to’g’ri  soliqlar  ulushi  2015  yildagi  24,1%dan 
24,0%gacha yoki YAIMga nisbatan mos ravishda 5,1%dan 4,8%gacha kamaydi; 
• 
egri  soliqlar  hamda  resurs  soliqlari  va  to’lovlar  ulushi  byudjet  daromadlari  tarkibiy 
tuzilishida  2015  yildagi  65,8%dan  34,4%gacha  yoki  YAIMga  nisbatan  14%dan  13,3%gacha 
kamaydi.