Tushintirish xati

7) Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati. Diplom loyihasini bajarish davomida foydalanilgan adabiyotlar va internetdagi veb saytlarning ro‘yxati keltiriladi.
8) Ilovalar. Mavzu bo‘yicha internetdan olingan yangiliklar, maxsus grafik va jadvallar hamda diplom loyihasi oldi amaliyoti davrida olingan rasmlar, ma’lumotlar ilova qilinadi.
4. Diplom loyihasinining chizmalari ro‘yxati:

5. Diplom loyihasi qismlari bo‘yicha maslahatchilar:

№	Diplom loyihasining qismlari	Boshlanish muddati	Tugallanish muddati	Imzo	Maslahatchi-larning ismi va familiyasi
	Kirish	25.01.2022	31.01.2022		M.Nurdinov
	Asosiy qism	01.02.2022	26.03.2022		M.Nurdinov
	Texnologik qismi	28.03.2022	16.04.2022		M.Nurdinov
	Iqtisodiy qism	18.04.2022	14.05.2022		M.Nurdinov
	Hayot faoliyati xavfsizligi va ekologiya qismi	15.05.2022	19.05.2022		M.Nurdinov
	Xulosa va takliflar	20.05.2022	24.05.2022		M.Nurdinov
	Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati	25.05.2022	28.05.2022		M.Nurdinov
	Ilovalar	30.05.2022	02.06.2022		M.Nurdinov

6. Topshiriq berilgan sana: 26.01.2022 yil
7. Tugallangan diplom loyihasini topshirish sanasi: 02.06.2022 y.

Diplom loyihasi rahbari	N.Ikromov
Topshiriq bajarish uchun qabul qilindi	D.Sotvoldiyev
Kafedra mudiri	L.Bakirov

	M U N D A R I J A
	KIRISH
I	ASOSIY QISM
1.1	Transport vositalari va tasnifi.
1.2	Yuk avtomabillari va ularga qoyiladigon eksplutatsiyon talablar.
1.3	Respublikamizdagi yuk avtomabillari ishlab chiqarishi va turlari.
1.4	Yuk avtomabillarini tanlashda etibor beriladigon talablar.
II	TEXNOLOGIK QISMI
2.1	Ekologik va model boyicha optimal talablar.
2.2	Respublikamizga olib kirilayotgan yuk avtomabillari turlari.
2.3	Respublikamizdagi transport vositalariga qoyiladigon ekologik korsatkichlar.
III	IQTISODIY QISM
IV	XAYOTIY FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
V	XULOSA VA TAKLIFLAR
VI	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
VII	ILOVALAR

I KIRISH

O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoev 1-fevral 2019-yilda “Transport sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlarni sohasini yanada rivojlantirish uchun qo‘yilgan birinchi qadam hisoblanadi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda transport va transport logiatika sohasini rivojlantirish, tashishlarning yuqori darajadagi xavfsizligini ta’minlash, transport sohasidagi boshqaruv tizimini takomillashtirish, soha uchun malakali mutaxassislarni tayyorlashga yo‘naltirilgan keng ko‘lamli choratadbirlar amalga oshirildi. Iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalari va amalga oshirilayotgan islohotlar respublikaning geografik joylashuvini inobatga olgan holda transport xizmatlarining sifatliligi va ommabopligini ta’minlashga yo‘naltirilgan yagona transport siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, sohani boshqarishning zamonaviy texnologiyalari va intellektual tizimlarini joriy etishda alohida ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatmoqda. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, iste’molchilarning tovar, mahsulot va xomashyoga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlash sohasidagi jadal o‘zgarishlarni faqat yuk oqimlarini samarali yetkazish jarayonlarini tashkil etish va boshqarishning yangi texnologiyalarini, xususan, logistika tamoyillarini keng qo‘llash asosida amalga oshirish mumkin bo‘ladi. O‘z mohiyatiga ko‘ra logistika bu yuk oqimlari harakatini samarali tashkil etish va boshqarishga hamda bu jarayondagi samarasiz yo‘qotishlar va xarajatlarni kamaytirishga imkon beradi. Bunday sharoitda transport vositalari, omborxona va terminallar o‘zlarining tashish faoliyatlarini iste’molchilar va transport xizmati bozorining tobora oshib borayotgan talablariga moslashtirishi lozim bo‘ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimizdagi logistik tarmoq faoliyati endigina shakllanib, o‘zining rivojlanish bosqichiga o‘tmoqda. Bu holat logistikaning nafaqat ilmiy-amaliy, balki o‘quv qo‘llanma sohalariga ham tegishli. Logistikani o‘qitish hamda tushuntirishda logistika bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘plab sohalar hali ham katta o‘rin egallaydi. Logistikaning o‘zagini ajratib ko‘rsatishni hali o‘rganishimiz zarur. O‘zbеkistоn iqtisоdiyotining bоzоr munоsаbаtlаrigа o‘tish shаrоitidа lоgistikаning tutgаn o‘rni оshаdi. Bоzоr munоsаbаtlаrigа o‘tish dаvridа lоgistikаning dоlzаrbligini аniqlаb bеruvchi 5 tа оmilni аjrаtish mumkin: - iqtisоdiy оmil. Hоzirgi vаqtdа ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаri vа mоliya хаrаjаtlаrini kаmаytirish imkоniyatlаrini qidirish birinchi o‘ringа qo‘yilmоqdа. Lоgistikа mаhsulоt ishlаb chiqаruvchi vа iste’mоlchilаrning iqtisоdiy qiziqishlаrini bоg‘lаsh imkоnini bеrаdi. - tаshkiliy - iqtisоdiy оmil. Bоzоr shаrоitidа tоvаr hаrаkаti jаrаyonlаrini аmаlgа оshiruvchi yangi tаshkiliy shаkllаrning vujudgа kеlishi vа rivоjlаnishi dаvоmidа, bоshqаruv vа kооrdinаtsiyaning intеgrаtsiоn shаkllаri, hаmdа ishlаb chiqаruvchi, kоrхоnаlаr, iste’mоlchilаr, оmbоrlаr vа trаnspоrtning o‘zаrо[1]
ta’sirining lоgistik jаrаyonlаrini ta’minlаsh tоbоrа kаttа аhаmiyatgа egа bo‘lmоqdа. - ахbоrоt оmili. Bоzоr iqtisоdiyoti ахbоrоt аlоqаlаrining rivоjlаnishigа ko‘mаklаshаdi, ulаr bоzоr munоsаbаtlаrining sаbаbi vа nаtijаsi bo‘lib, bir - birlаrini o‘zаrо to‘ldirаdi. Ахbоrоt tushunchаsi lоgistikа bilаn bоzоrni chаmbаrchаs bоg‘lаydi, chunki lоgistik jаrаyonlаrning prеdmеti, vоsitаsi vа tаshkil etuvchisi bo‘lib ахbоrоt оqimlаri hisоblаnаdi. - tехnik оmil. Bu оmil lоgistikаni tizim sifаtidа o‘rgаnаdi, uni bоshqаrish оb’еktlаri vа sub’еktlаri trаnspоrt, оmbоr хo‘jаligi vа bоshqаrishni kоmpьyutеrlаshtirishdа zаmоnаviy tехnik yutuqlаrni qo‘llаsh аsоsidа rivоjlаnаdi. - tоvаr hаrаkаti jаrаyonlаrigа dаvlаtning ko‘mаgi. Zаmоnаviy shаrоitlаrdа tоvаr hаrаkаtini nаzоrаt qilish mаsаlаsi nаfаqаt kоrхоnаlаr dаrаjаsidа, bаlki rеgiоnlаr hаmdа mаmlаkаt miqyosidа vujudgа kеlаdi
Korxonaning logistika tizimi turli elementlarni birlashtiradigan eng murakkab va ayni paytda yaxshi ishlaydigan mexanizmlardan biridir. Ushbu mexanizmning uzluksiz ishlashi, asosan, uning tarkibiy qismlarining har birining aniq ishlashi bilan belgilanadi, unda ishlatiladigan usul va texnologiyalarning mukammalligi boʻlib, shuning uchun har bir korxonada logistikani oʻrganish zarurligini bujudga keladi. Zamonaviy dunyoda ishlab chiqarishning jadal oʻsishi, turli korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar nomenklaturasining kengayishi, omborlar tashkil etilishi, bu esa oʻz navbatida korxonaning tovar aylanmasining oʻsishiga ta’sir qiladi. Bularning barchasi korxonani boshqarishda logistika rolini oshiradi. SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 3 ǀ ISSUE 1 ǀ 2022 ISSN: 2181-1601 Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 618 Logistika zanjirining barcha qismlarida sanoat ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish asosan tarqatish tarmogʻini oqilona tashkil etishga, xususan, xarid qilish, saqlash, qadoqlash va transport vositalari kabi tovar harakatining muhim elementlariga bogʻliq. Transport logistikasi ham har qanday korxonaning iqtisodiy siyosati sohasiga kiradi, uning asosiy vazifasi yukni ishlab chiqaruvchidan ketgan paytdan boshlab va iste’molchiga topshirishgacha hamrohlik qilishdir. Yirik ishlab chiqarish korxonalari, odatda, oʻz transportiga ega. Kichik firmalar avtomobillarni ijaraga olishga yoki transport kompaniyalari bilan shartnomalar tuzishga majbur boʻladilar [1]. Yuqori sifatli transport logistikasi yukni oʻz vaqtida yetkazib berishni va uning xavfsizligini nazarda tutadi. Shuning uchun logistika va transport menejerlari yukni minimal zarar bilan eng oqilona tashish jarayonini tashkil qilishlari, uning harakatini doimo nazorat qilishlari, joyni bir vaqtning oʻzida bilishlari va kompaniyaga oʻz vaqtida kelishlarini ta’minlashlari kerak. Ushbu ikki asosiy qoidaga rioya qilish orqali korxonalar oʻz xarajatlarini sezilarli darajada kamaytirishga muvaffaq boʻladilar. Hozirda hech qanday qattiq korxona transport logistikasisiz ishlay olmaydi, aks holda bankrot boʻlish xavfi mavjud[2]. Korxonalarda "logistika boʻlimlari" ning paydo boʻlishi bilan xom ashyo va tayyor mahsulotlarni yetkazib berish jarayoni yanada tizimli boʻlib, bu esa yoʻl zaxirasini oqilona tanlashga olib keldi, yuklash, tushirish, transportni samarali boshqarish va natijada transport xarajatlarini kamaytirdi.
Ayni paytda logistika muammolarini hal qilishda ishtirok etmayotgan har qanday savdo yoki ishlab chiqarish korxonasini tasavvur qilish qiyin [3]. Shunday qilib, korxona faoliyatida logistika T. Allegri fikriga koʻra, kompaniya tovar, moliyaviy va axborot oqimlarini optimallashtirish imkonini beradi "sezilarli xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar sotib olish va tovarlar yetkazib berish oʻrtasidagi vaqt oraligʻini kamaytirishdir"
Logistik xizmatlar ko‘rsatuvchilarning eng yirigi AQSh hisoblanadi. Ular 80-90 mlrd. AQSh dollarlik transport-ekspeditorlik xizmatlarini eksport qiladilar. Ammo 90-100 mlr. AQSh dollari miqdoridagi transportekspeditorlik xizmatlarini import ham qiladilar. Mazkur xizmatning eng yirik eksportchi-lariga Germaniya (25-26 mlrd. AQSh doll.), Yaponiya (40-45 mlrd. AQSh doll.) hamda Buyuk Britaniya, Gollandiya, Gongkong (22-28 mlrd. AQSh doll.), Koreya v.b (4). Logistik xizmatlarni import qilishda AQShdan keyingi o‘rinlarda Germaniya – 52 mlrd. AQSh doll. (7,56 %); Yaponiya – 42,3 mlrd. AQSh doll. (6,24 %i); Buyuk Britaniya – 35,8 mlrd. AQSh doll. (3,47 %i); Koreya Respublikasi – 29,9 mlrd. AQSh doll. (3,41%); Italiya – 22,6 mlrd. AQSh doll. (3,3%), Gollandiya – 16,6 mlrd. AQSh doll. (2,41 %) v.b [4].
Ushbu mamlakatlarning jahon bozorida transport xizmatlarini sotish va sotib olishdagi yetakchiligini ularning jahon tovar aylanmasi hamda xalqaro mehnat taqsimotidagi faol ishtiroki bilan izohlash mumkin. Ma’lumki, O‘zbekistonda intermodal logistika xabida xizmat ko‘rsatish jarayoni yil sayin takomillashib borayapti [9]. U Osiyoni Yevropa bilan bog‘lovchi asosiy avtomobil hamda temir yo‘l tarmoqlari chorrahasida, geografik jihatdan nihoyatda qulay nuqtada joylashganligi tufayli qisqa muddatda Markaziy Osiyodagi eng yirik yuk tranziti qo‘nalg‘asiga aylandi. Milan, Rim, Vena, Bryussel, Frankfurt, Incheon, Dubay, Xanoy, Tyanszin, Dehli, Mumbay kabi shaharlarning logistika markaz-lari bilan yaqindan hamkorlik o‘rnatilgani, 2020 yilda jami yuk tashuvlarining hajmi 1,3 mlrd. tonna (o‘tgan yilga nisbatan 104,6 foiz), yuk aylanmasi 40,1 mlrd. tonnani (101,8 foiz) tashkil etdi. Barcha transportda yo‘lovchi tashish hajmi 5,26 mlrd. yo‘lovchi (87,2 foiz), yo‘lovchi aylanmasi 116,96 mlrd. yo‘lovchi/km.ni (83,5 foiz) tashkil etdi. Jami xalqaro yuk tashuvlari hajmi (eksport, import va tranzit) 46,9 mln. tonnani yoki o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 108,5 foizni tashkil etdi. Eksport yuklari 13,2 mln. tonna (2019 yilga nisbatan 117,1 foiz), import 24,5 mln. tonna (102,4 foiz) va tranzit 9,07 mln. tonnani (114,7 foiz) tashkil etdi. Xalqaro tashuvlarda temir yo‘llari 39,5 mln. tonna (112,7 foiz), avtomobil 7,3 mln. tonna (90,3 foiz), aviatashuvlar 60,6 ming tonnani (138,9 foiz) tashkil etishi va uning yildan –yilga ortgani ana shundan dalolat beradi. Biroq, Iqtisodiy tadqiqotlar markazi mutaxassislarining tadqiqot-lariga ko‘ra, jumladan, mamlakatimiz avtomobil transporti operatorlari tomonidan ko‘rsatilayotgan yuk tashish xizmatlari tannarxi tarkibi rivojlangan mamlakat-larning o‘xshash ko‘rsatkichlaridan juda katta farq qilar ekan. Ayniqsa, tannarx tarkibida yonilg‘i, amortizatsiya xarajatlari, soliq va yig‘imlar ulushi bir necha marotaba yuqori bo‘lib, rag‘batlantirishning eng samarali vositasi hisoblanuvchi haydovchilar ish haqi ulushi 3 barobardan ham kamroq ekan.

I. ASOSIY QISM.