Turon zarmed universiteti

Anaksimandr (mil. avv. 610-547 yil.) borliqning cheksiz fazoda paydo bo`lganligini va uning asosi harakatlanuvchi nomuayyan modda apeyrondan tashkil topganligini ko`rsatib o`tadi. Uningcha, cheksiz fazoda bizning yerimizga o`xshash dunyolar ko`p. Anaksimandr ilgari surgan materialistik fikrlardan yana biri - barcha jonivorlarning namlikdan paydo bo`lganligi va odamlarning ham Hayvonot olami evolyutsiyasi natijasida paydo bo`lganligi to`g`risidagi fikrlaridir.
Milet maktabining yana bir vakili Anaksimen (mil. avv. 585-528) bizni qurshab turgan dunyodagi barcha narsalar havoning siyraklanishi (olov paydo bo`ladi) va zichligi (shamol, bulut, tuman. suv, yer va boshqa jismlar) natijasida paydo bo`lganligi to`g`risidagi tasavvurlarni ilgari suradi. Yer havoda turadi, u bugun mavjudotga singib boradi. Butun olam havoning quyuqlashuvidan paydo bo`lgan.
Milet maktabi namoyondalari ruhiy hodisalarni ham materiyaning ko`rinishlaridan biri deb hisoblaydilar. Shu sababli Fales hatto magnitning joni borligini isbotlashga o`rinadi. U o`zining bu fikrini magnitning temir buyumlari tortib olishi orqali isbotlamoqchi bo`ladi.
Efes falsafa maktabi asoschisi Geraklit (mil. avv. 544-475 yilpar)ning fikricha, olamdagi barcha narsalar olovdan paydo bo`lgan va yana qaytadan olovga aylanadi. Dunyodagi barcha narsalar doimiy harakatda, qotib qolgan narsalar yo`q. Dunyodagi barcha o`zgarishlar kuch va harakatning bir-biriga qarama-qarshi bo`lganligi natijasidir. Uning fikricha, olamdagi barcha narsa va hodisalar qarama-qarshiliklardan iborat. Qarama-qashiliklar o`zaro o`rin almashib turadi, hamma narsa o`zgarishda, o`zgarmaydigan narsa yo`q. "Bir daryoning suviga ikki marta tushib bo`lmaydi, chunki undan doimo yangi-yangi suvlar oqib turadi",-deb yozadi.
Albatta arxaika davri falsafiy ta‘limotlarining vujudga kelishida diniy ta‘limotlarning ta‘siri ham muhim bo`lgan. Ioniya falsafa maktablarning vakillari qadimgi yunonlarning xudolari to`g`risidagi tasavvurlaridan, ya‘ni har bir xudoning tabiat hodisalari va narsalariga hukmronlik qilishidan kelib chiqqan holda olamning vujudga kelishida xudolarning ishtirok etganligini tan oladilar. Masalan, Fales ,,tabiatdagi hamma narsalarda xudolarning ishtiroki bor", deb ta‘kidlaydi.
Mil. avv. VI asrga kelib qadimgi Yunonistonda materialistik falsafa bilan bir qatorda idealistik falsafa, yani barcha narsa va hodisalarning aosini ideya (g`oya)lar tashkil etishini isbotlashga uringan falsafiy oqimlar ham mavjud edi. Masalan, yunon matematika fani asoschisi Pifagor inson tafakkuri hosilasi hisoblangan son (g`oya)larni barcha narsalarning asosi deb hisoblaydi. Uningcha, tashqi dunyo sonlar dunyosiga asoslanadi.
Eley (Kichik Osiyodagi shahar) falsafa maktabi vakillaridan Parmenid borliqni birlamchi deb ta‘kidlasa-da, u moddiy emas, deb tushuntiradi. U olamni xarakatsiz, shar shaklida tasavvur qiladi. ,,Haqiqat ta‘limoti" va ,,Fikr ta‘limoti" to`g`risidagi falsafiy fikrlar Parmenid falsafasining asosini tashkil etadi. Uningcha, ,,Haqiqat talimoti" hisoblangan haqiqiy borliq yagona, abadiy, harakatsiz, bo`linmas bo`lib, ,,Fikr talimoti" natijasida paydo bo`ladi va undan o`tib turadi, ,,Fikr ta‘limoti" gina harakatlanadi, qismlarga bo`linadi, bir-biridan ajralgan qismlardan iboratdir. Parmenid o`zining bu fikrlari bilan insonning o`z his-tuyg`ulari va aqli orqali ish yuritishga alohida e‘tibor beradi.
Umuman olganda, arxaika davri falsafiy tafakkuri keyingi davr yunon falsafasi, ayniqsa, Demokrit, Platon, Aristotel, Epikurlarning falsafiy ta‘limotlariga kuchli ta‘sir ko`rsatgan. Xulosa qilib aytganda, arxaika davri ijodkorlarining dunyoqarashi ruhiy holatlari, his-tuyg`ulari va kechinmalarini, hatto, ijtimoiy hayot voqealarini aks ettiruvchi falsafiy tafakkur, san‘at va adabiyotning yangidan-yangi yo`nalishlarining shakllanishiga to`rtki beradi. Birgina diniy dunyoqarashning sistemalashuvi o`ziga xos ilmiy dunyoqarash - materalistik dunyoqarashning paydo bo`lishiga olib keldi. Bu esa o`z navbatida qadimgi yunon fani asoslarining shakllanishi va taraqqiy etishiga kuchli turtki berdi.