Турмыста2ы электротехника жумыслары 81м автоматика элементлеринен билим бери7 усыллары

Автоматика элементлеринен билим бери7.

Мектеп ба2дарламасында о3ы7шылар2а автоматика элементлери менен таныстыры7 ушын ж6д1 кем 7а3ыт ажыратыл2ан, бира3 дидактик тапсырмалар к5леми болса ке4. Автоматика элементлери ту7расында2ы материал о3ы7шыларда заманаг5й ислеп шы2ары7 тийкарлары 8а33ында2ы т6синиклерин 31липлестири7де 6лкен 18мийетке ийе болып табылады.

Автоматика элементлери о3ы7 ба2дарламасына м1жбурий тема сыпатында биринши м1ртебе киритилген 81м бул тара7дан 81зирше мектеп о3ы7 3олланбалары да жо3. Соны4 ушын белгилеп, материаллар2а то3талып 5темиз 81м металл2а исле7 бери7 6скнелери мысалында тийкар2ы т6синиклерин баян етемиз.
Айтып 5ткенимиздей автоматластыры7 процесси инсанны4 1сте-а3ырын бас3ары7 7азыйпасынан азат етип, оны машина2а ж6клени7ден басланады.
М1селен, токарь станогини4ж6ри7 ба2дарыны4 автоматик т1ризде исле7 бери7 процессини4 бир б5лими автоматластыры7ы болып, ол бас3ары7 функциясы станогшыдан машина2а 5ткерилген сайын 5сип барады. Детал таярла7 технологик процессии к5бинесе бир станокта емес, б1лки бир неше станокта орынланады. М1селен, двигатель цилиндри блокларына механик исле7 бери7 избе-излиги 3ыры33а жа3ын арна7лы к5п шпиндели станокларда орынланады. Бунда 6скенелер технологик процесст к5зде тутыл2ан т1ртипте жайластырылады, ислеп атыр2ан детал бир жумыс орнынан бас3асына трансфартйор ж1рдеминде яки бас3а усылда жеткерилип бериледи. Образлы етип айт3анда ислеп атыр2ан деталлар поток (а2ым) 8асыл болады, деп айты7 м6мкин. Соны4 ушын да технологик процессини4 барысы бойынша жайлас3ан 6скенелер поток линиясы деп аталады. Бунда буйым таярла7да2ы п6тин процесс механизацияластырылы7ы 81м автоматластырылы7ы м6мкин. Ислеп атыр2ан деталды бир жумыс орнынан бас3асына автоматик т1ризде узатылату2ын автоматлардан ибарат линия автомат линия деп аталады. Автомат линия топарына кирген бирде станок бос турып 3алмаслы2ы ушын технология 81р бир жумыс орнында детал исле7 бир 7а3ытта орынланату2ын етип д6зиледи. *1зирги 7а3ытта автомат линиялар жыл сайын ке4 тар3алма3та.
Автомат линияларда автомобиль деталлары, картери, валлары, балкалары, автомобиль 81м тракторлар клапаны 81м бас3а деталлар2а механик исле7 бериледи. Егер бир неше деталдан д6зилген механизм таярла7 8а33ында с5з ж6ргизилсе, бул жумыс пенен биргеликте участканы пайда ети7ши бир неше линия, 81ттеки цех яки завод пайда болы7ы м6мкин. М1селен, подшипник заводларынан биринде qi- ге шамалас автомат линиядан д6зилген автоматлас3ан цех болып, олардан алта7ы трубалардан сырт3ы 81м ишки са3ыйналар загаьтовкасын жаса7, алта7ы загатовка2а толы3 токарьлы3 исле7 бери7 81м алта7ы са3ыйналарды бириктири7ге м5лшерленген.
Соны4 менен бирге автоматластырыл2ан станок линияларында жыйна7 операцияларында орынла7 м6мкин. М1селен, электр двигатель валларына исле7 берету2ын автомат линияларда болып, оларда роторды вал2а прессленеди. Бундай автоматластыры7 комплекс автоматластыры7 деп аталады.
Механизацияластырыл2ан 81м автоматластырыл2ан линиялар жараты7 тек станокларда металлар2а исле7 бери7 ушын емес, б1лки металлар2а исле7 бери7 санаатыны4 бас3а тарма3лары ушында характерли болады. Халы3 хожалы3 планларында ислеп шы2ары7 процесслерини4 механизацияластырылы7ы 81м автоматластырылы7ы д1режесин асыры7 к5зде тутыл2ан.
Автомат линиялар, цех 81м заводларды4 жаратылы7ы жумысына бир неше агрегатларды бас3ары7 имканыятын береди. Бундай ш1риятта 6скнелер жумысын бас3ары7 81м контрол ети7 бир пункттен турып 1мелеге асырылады.
Ал, дистацион бас3ары7да команданы орынла7шы2а айры3ша байланыс линиялары ар3алы бериледи. М1селен, 81зирги карусель станоклар дистацион бас3ары7 менн 6скенеленген. К5бинесе бас3ары7 пултында 81р бир станок узеллери` орайлы3 ж6ри7ши, планшайбалар, траверсалар, суппортлар 8.т.б ушын «Пуск» 81м «Стоп» кнопкалары болады. Егер бас3ары7 электротехника 6скенелеринде 1мелге асырылату2ын узеллер бас3ары7 пултына айры3ша электр шынжыры менен жал2анады. Соны4 ушын пульт 81м де бас3арылату2ын обьект арасында2ыаралы3 арты7ы менен байланыс линияларын жараты7 ушын материаллы3 31режетлерди4 сарыпланы7ы артады. Соны4 ушын да бас3ары7 пульты 81м бас3арып атыр2ан обьект арасында2ы аралы3 уза3 бол2анда телемеханик бас3ары7 системасы 81м сигнализация ке4 3олланылма3та. Бир байланыс линиясы ар3алы к5п му2дарда турмыс командалар бериледи, я2ный бир байланыс линиясыны4 5зи к5п манлы обьектке хызмет ети7и м6мкин. Сигналларды ажыраты7 ушын ток импулсларына 3арап т6рлише характеристикалар бериледи. К5бинесе т5мендегише сигнал жибери7, импулс амплитудасы, 5згери7ши ток жийилиги 3олланылад.
Телемеханик системалар бас3ары7 пульти 81м бас3арылату2ын обьектти керисинше байланыс пенен т1мийнлейди, я2ный жумысты4 барысын контроллайды. Соны4 ушын жумыс процессин тиккелей г6зети7 м6мкин болма2ан, яки 3ыйын бол2ан жа2дайларда олардан пайдаланады. Мысалы` Металларды прокатла7да, 3уймашылы3 санаатында ири металл 3ыры7шы станокларда санаат телевизион 3урылмалары 3олланылады.
Автоматластыры7 ислеп шы2ары7 процессини4 тийкар2ы функциялары я2ный контрол бас3ары7, 3ор2аны7, 5лше7 (ростла7) жумысларыны4 т1мийнлейди. Мысалы` домна печьлериндеги т6рли зоналарда температура, 8а7а басымы 8.т.б да автомат т1ризде контрол етету2ын приборлар ислетиледи.
М1лим бол2анындай, металл 81зирги прокатла7 станкларында 6лкен тезликте прокатланады 81м сол себепли лист 3алы4лы2ын 5лше7 ушын процессти то3таты7 ма3ул емес. Бул жа2дайда радиоактив элементлер ж1рдеминде 5лше7ди4 контактсыз

радиоактив препарат салын2ан ампула w ни контейнер q ге жайластырылады. Бунда нурланы7 тек прокатлан2ан лист e т1репинен тар3алы7ы м6мкин. Нурланы7 металлдан 5тип лист 3алы4лы2ына пропорционал р17иште к6шсизленеди.

Нурланы7 интенсивлиги инерт газ бенен толтырыл2ан 3абыл ети7ши r ж1рдеминде 5лшенеди. №абыл ети7ши камерасында крне7 к5зи менен жал2ан2ан еки элктроз болады. Шынжыр2а 3арсылы3 Р- избе-из жал2ан2ан. Камераны4 нурланы7ы газларды4 ионланы7ына себеп болады, ионлар болса электродлар арасында 81рекет етеди, н1тийжеде шынжырда ток 8асыл болады. Ток 81м с1йкес р17иште 3арсылы3 Р ге керне7ди4 п1сейи7и радиоактив нурланы7 интенсивлигине пропорционал болады. Электр сигнал 3арсылы3 Р ден 5згермес ток керне7ине шекем, кейин буйым 3алы4лы2ын 5лше7ди а4сатластыры7 ма3сетинде сызы3лы бирликлерде ж1режеленген индикатор приборына келеди. Автоматик бас3ары7ды4 принциби сондай, ислеп шы2ары7 процессини4 бирден-бир факторы жумыс процессинде м1лим бир аралы3та автоматик т1ризде са3лап турылады. Бундай факторлар2а температура, басым, тезлик 81м бас3алар болы7ы м6мкин.
Процесслерди автоматластыры7ды4 7азыйпаларынан 81р бирин тийисли 3урылмаларын 3олла7 есабына 1мелге асыры7 м6мкин. Олар 5з н17бетинде 5з-ара механик, электрик 81м бас3а усылларда автоматик бас3ары7 системасы 8асыл 3ыл2ан 8алда бириккен. Бунда барлы3 ислеп шы2ары7 процесслеринде автоматластыры7ды4 барлы3 7азыйпаларын орынла7 ш1рт емес. Соны4 ушын автоматик бас3ары7 систьемасы 3урамалы ямаса 1пи7айы болы7ы м6мкин. *1р 3ыйлы автоматик бас3ары7 системасын, бул система 3андай элементлерден д6зилгенин 81м олар арасында байланысты к5рсети7ши структуралы схема менен т1рипле7 м6мкин.

Системаны4 биринши элементи – программаластыры7шы болып, онда жумыс программасы жазыл2ан. Бунда жумысты 3айсы т1ртипте 81м 3ашан орынла7ды к5рсетету2ын сигнал келеди. Сигналлар механик, электр болы7ы м6мкин. Оларды бас3ары7 блоги 3абыл етеди 81м команда к5ринисинде ат3ары7шы 3урылма2а узатылады. З1р6р бол2анда команданы арна7лы к6шейткиштиргишлер ж1рдеминде к6шейттириледи.
Командалар 3ор2а7шы 3урылмасы ар3алы 5теди. Машиналарды4 жумыс режими 81м технологик процессте к5зде тутыл2ан шегарадан шетке шы3пайту2ын командалар ат3ары7шы 3урылма2а узатылады. Бас3а жа2дайларда команда берилмей турады 81м бул бойынша бас3ары7 блогына сигнал келеди. Солай етип, 3ор2а7шы блоги 3урылмасы 81м бас3ары7 блоги арасында керисинше байланыс 1мелге асырылады.
Ат3ары7шы 3урылма бас3ары7 обьектине м1лим жа2дайда т1сир к5рсети7ди т1мийнлейту2ын жумысты 1мелге асырады. Т1сир к5рсети7 н1тийжелери жал2а7 3урылмалары менен тексериледи. Олар ар3алы бас3ары7 блоги менен керисинше байланыс 81м командаларды тийисли ту7рыла7 т1мийнленеди.
Халы3 – хожалы2ында бир 3ыйлы структура схемалы автоматик бас3ары7 системалары 3олланылады. Ислеп шы2ары7 процессин автоматластыры7ды4 прицибин 8а33ында улы7ма т6синикке ийе болы7 ушын ислеп шы2ары7ды4 барлы3 т6рлери менен танытыры7 ш1рт емес.
Бул м1селени конкрет мысал, машинасазлы3та к5ри7ге болады. Санаатты4 81м а7ыл – хожалы2ыны4 т6рли тарма3ларында2ы автоматик бас3ары7 системасы бир 3ыйлы структуралы схъемасына ийе болып 2ана 3алмай, оларды4 элементлери топарына кирету2ын 3урылма 81м механизмлерден д6зилген. Сонлы3тан бас3ары7 блогына 81р т6рли релелер, 5лше7 3урылмалары, датчиклер электр 81м гидропневмодвигательлер 8.т.б киреди.

Жу7ма3ла7.

Кейинги жыллары Республикамыз мектеплерини4 материаллы3 техникалы3 базасын жа3сыла7 бойынша бир 3анша жумыслар исленип атыр.

*1р 3андай мектепти4 материаллы3 техникалы3 базасы я2ный заманаг5й 1сбап – 6скенелер менен т1мийнленген мектепте о3ы7шылар 1мелий лаборатория жумыс 7а3тында о3ы7шылар т1жирийбелер ислейди, 1сбап – 6скенелер менн исле7 усылларын 6йренеди. Бундай мектеплерде о3ы7ды4 сапасы жа3сы болады. Усындай тийкарда жазыл2ан «Турмыста2ы электротехника жумыслары 81м автоматика элементлеринен билим бери7 усылы» атлы питкери7 жумысы бойынша т5мендегилерди жу7ма3ла7 ма3сетке му7апы3 болады`
q. *1р бир о3ыты7шы о3ы7 жылыны4 басында ис жобаларын сол мектепти4 материаллы3 техникалы3 базасына са тип д6зген ма3ул болады.
w. О3ы7шыларды к1сипке ба2дарла7да оларды4 у3ып к5нликплерин 31липлестири7д «Турмыста2ы электротехника жумыслары 81м автоматика элементлери» бойынша 6йретип бары7 айры3ша орын тутады.
e. О3ы7 жобасында электротехника 81м автоматика б5лиминен о3ыты7да саба3 к5лемин еледе к5бейтип айырым 1пи7айы темаларды сол о3ы7 ба2дарламасына киргизи7г ш1рт, себеби бул бойынша физика курсында 5тилген темаларды кемлик етеди.
r. О3ы7шыларды мектепке жа3ын жерлердеги 5ндирислик карханалар2а экскурсия2а алып бары7 жа3сы н1тийже береди.
t. Бул жазыл2ан питкери7 жумысын мектеп о3ыты7шылар 81м к1сип – 5нер колледжи о3ыты7шы 81м талабалары о3ы7 3олланба ретинде пайдаланы72а болады.
!дебиятлар.

q. И. А. Каримов. «Баркамол авлод - %збекистон тара33ийотининг пойдевори» Тошкент – qoou- йил.

w. Д. А. Тхоржевский. «Ме8нат таълими методикаси» Тошкент «%3итувc8и» qoiu- йил.
e. Ф. Е. Евдокимов. «Умумий электротехника» Тошкент «%3итувc8и» qoot- йил.
r. С. Ма8камов «%3ув устаханаларида утказиладиган амалий маш2улотлар» Тошкент «%3итувc8и» qooq- йил.
t. О. И. Авазбоев, Р. Г. Исянов, Х. Одимбоев. «Ме8нат таълими услубийотидан амалий ва лаборатория маш2улотлари» Тошкент qooe- йил.
y. Воробьев. А. И. «Ме8нат политехник таълим дидактикаси» Тошкент «%3итувc8и» qoou- йил.
u. Калюва С. У. «Ишлаб чи3ариш асослари, касб танлаш» Тошкент, «%3итувc8и» qoio- йил.
i. Шодиев Н. С. «%3увc8иларга касб танлашга йуналтириш ищларини ташкил 3илиш» Тошкент, «%3итувc8и» qoo0- йил.

Мазмуны.

q. Кириси7……………………………………………………….. e – t
w. Электротехника жумыслары 81м автоматика элементлеринен
билим бери7ди4 ма3сети 81м 7азыйпалары……………… y – o
e. !мелий шыны2ы7лар алып бары7да
техника 317ипсизлик 31делери…………………………….. o – qw
r. Электр шынжыры менен 1мелий
шыны2ы7лар исле7 усыллары………………………………….. qw – er
t. Электрлестирилген буйымлар………………………………….. er – re
y. Автоматика элементлеринен билим бери7 усыллары………… re – tr
u. Жу7ма3ла7………………………………………………….. tt – ty
i. Пайдаланыл2ан 1дебиятлар……………………………….. tu