Turkiston jadidlari ilgari surgan g’oyalar, ma’rifiy qarashlar va ularning mazmun-mohiyati

Turkiston jadidlari ilgari surgan g’oyalar, ma’rifiy qarashlar va ularning mazmun-mohiyati

Jamiyatimizda ma’naviy-axloqiy asoslar va ijtimoiy – insoniy qadriyatlar tiklanayotgan bir vaqtda yaqin o’tmishimizning g’oyatda o’ziga xos madaniy-ma’rifiy tajribalariga nazar tashlash, ularni har tomonlama o’rganish kelajak avlodlarning xato qilmay yashashlari uchun xizmat qiladi. Asrimiz boshlaridan to Sovet hokimiyatigacha bo’lgan bir davrda mamlakatimizda Yevropa yangi madaniyatini o’rganish, yangi usildagi maktablar ochish, gazeta-jurnallar nashr etish, teatr va san’at ishlarini yo’lga qo’yish uchun harakatlar avj oldi. Asr boshidagi madaniy-ijtimoiy harakatda chetdan kelgan gazeta va jurnallardaning umuman vaqtli nashriyotning roli benihoya ulkan bo’lgan. Shuningdek, Turkistonda chiqadigan turli gazeta va jurnallarning ham mamlakatni davlat va jaholatdan uyg’otishda xizmati bebahodir.

Jamiayat taraqqiyotining quyi bosqichidan yuqoriroq bosqichiga o’tish uchun shart-sharoitlar yetilgan paytda turli ijtimoiy harakatlar avj olib ketadi. Natijada ijtimoiy inqiloblar yoki islohotlar amalga oshadi. 20-asr boshlarida Turkiston o’lkasida paydo bo’lgan jadidchilik yoki ma’rifatchilik harakati ham ana shu tarzda yetilib, tarix maydoniga chiqqan ma’rifatparvarona islohotchilik hokimlaridan biri edi.

Jadid maktabiga Rossiyada birinchilardan bo’lib 1884-yilda turkiy tilde yangi usuldagi musulmon maktabi ochgan. Bog’chasaroyda chiqadigan “ Tarjimon ” ro’znomasining muharriri, “ Jadidchilikning ma’naviy otasi” Mirzo Ismoilbey Gapirali asos soldi. Ana shuning samarasi sifatida 1893-yili Samarqandda dastlabki jaded maktabi paydo bo’ldi. Shundan so’ng bunday maktablar soni ko’paya bordi. Jumladan, 1898-yili Yettisuv viloyatining Tuqmoq qishlog’ida, Prejevalsk shahrida va boshqa joylarda yangi usuldagi o’quv darhohlari ochildi.

Turkiston hududidagi yangi usul maktablari asosan to’rt yillik boshlang’ich ta’limga asoslangan edi. Faqat oktabr inqilobi arafasidagina Toshkent, Qo’qon, Samarqand kabi yirik shaharlarda 6-7 yillik yuqori sinflar ham paydo bo’ladi. Yangi usul maktablarini keng tartib qilish ulardagi ta’lim-tarbiya natijalarini omma o’rtasida namoyish etish maqsadida imtihon olish marosimlari tantali vaziyatda o’tkazilgan.

Turkistondagi bu maktablar mahalliy aholi tomonida yaxshi qabul qilingan. Shu bois ulardagi islohotlar boshqa maktablarga ham tarqalib, jadid maktablari ko’paya boshladi. Bu maktablarda milly uyg’onish belgilari borligidan xavotirga tusha boshlagan Chor Rossiyasi ma’murlari jadid maktablari faoliyatini cheklahsga hamda ulaning tashabbuskorlarini ta’qib ostiga olishga intilganlar.

O’sha kezlarda pedagoglar tayyorlash bilan shug’ullanadigan mahalliy va chet ellik ma’rifatparvar homiylar tomonidan ochilgan o’quv-o’qitish muassasalari ancha ko’payib, keng faoliyat ko’rsata boshladi. Bu esa, o’z navbatida, Turkistindagi ma;rifatning rivojlanishiga, xalqning ko’zi ochilishiga kata turtki bo’ldi.

Ko’p o’tmay , asta-sekinlik bilan har joyning o’z darsliklari paydo bo’la bordi. Xususan, Turkistonda “ Ustozi avval ”, “ Adibi avval”, “ Birinchi muallim” kabi darsliklar maydonga keldi. “ Ustozi avval” inqilobga qadar 17 marta qayta nashr etilgan.