TÜRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

1. İSİM TAMLAMALARI

 

Annem belediye doktoruydu. Penceresinden kavak ağaçları görünen bir sağlık ocağında çalışır, çoğu günler beni de yanında götürürdü. Orada tek çocuk olmanın krallığını yaşar, oyalanır; haşarılıklarımın, afacanlıklarımın hoş görüleceğini bilmenin kolaylıklarından fazlaca yararlanır, buna karşılık beni mıncıklamalarına, yanaklarımı pembeleştiren makaslar almalarına ses çıkarmazdım. Pencereden uzanır, uçuşan pamukçukları yakalamaya çalışırdım. Kavakları silkeleyen rüzgâr oyun arkadaşım olurdu. Koca bahçe, önümde mülkümmüş gibi uzanır bense onu tasasız gözlerle izlerdim. Annemin masasında, güzel çerçeveler içinde benim ve babamın resmi dururdu. Gurur duyardım. Kocaman bir masası ve koltuğu vardı annemin. Annemi makamında daha çok severdim sanki, ya da sevgim başka bir boyut kazanırdı. (Murathan Mungan; Pamukçuklar)

 

Yukarıdaki parçada en az iki kelimeden oluşan ve koyu harflerle yazılmış olan kelime gruplarının ilk kelimelerinin yazılmadığını düşünelim:

 

Annem doktordu. Penceresinden ağaçlar görünen bir ocakta çalışır, çoğu günler beni de yanında götürürdü. Orada krallık yaşar, oyalanır; kolaylıklardan fazlaca yararlanır, buna karşılık beni mıncıklamalarına, yanaklarımı pembeleştiren makaslar almalarına ses çıkarmazdım. Pencereden uzanır, uçuşan pamukçukları yakalamaya çalışırdım. Kavakları silkeleyen rüzgâr arkadaşım olurdu. Koca bahçe, önümde mülkümmüş gibi uzanır bense onu tasasız gözlerle izlerdim. Masada, içte, resim dururdu. Gurur duyardım. Kocaman bir masası ve koltuğu vardı. Annemi makamında daha çok severdim sanki, ya da sevgim başka bir boyut kazanırdı.

 

Öncesindeki kelimeler çıkarıldığında altı çizili olanların anlamları eksilmiş oldu. Kelime anlamı olarak değil de cümleye kattığı anlam bakımından eksilme oldu.

 

Annem doktordu. Ne doktoru?

Penceresinden ağaçlar görünen Ne ağaçları?

bir ocakta çalışır Ne ocağı?

Orada krallık yaşar Neyin ya da nerenin krallığı?

kolaylıklardan fazlaca yararlanır Neyin ya da nelerin kolaylıkları?

rüzgâr arkadaşım olurdu. Ne arkadaşı?

Masada, Ne ya da kimin masası?

içte, Neyin içinde?

resim dururdu. Neyin ya da kimin resmi?

Kocaman bir masası ve koltuğu vardı. Kimin?

 

İşte, dilimizde, kullandığımız kelimelerin (asıl unsur olan kelimelerin) tam olarak anlaşılması ve tanınması için onlardan önce bazı kelimeler getirerek anlamlarını tamamlarız.

 

Tanımı

 

Aralarında anlamca ilgili bulunan ya da sonradan ilgi kurulan, birinin diğerini iyelik yönünden bütünlediği iki isimden oluşan kelime gruplarına isim tamlaması^1[1] denir.

 

Özellikleri

 

İsim tamlamalarında birinci kelimeye tamlayan; ikincisine de tamlanan denir. Tamlayan, tamlananın anlamını bütünler. Tamlayan başta gelir, tamlanan sonda (şiirde yer değiştirebilir). Bu, “Türkçede yardımcı unsur başta; asıl unsur sonda bulunur” kuralına göre açıklanabilir. Asıl unsur tamlanandır. Ama vurgu tamlayandadır. Çünkü tamlayan sonradan eklenerek tamlananın anlamını bütünlemektedir.

 

“kenar” dendiğinde ne kenarı, neyin kenarı olduğu anlaşılmamaktadır. “deniz kenarı” diyerek “kenar”ın “deniz”e ait olduğunu belirtmiş oluruz. Bu durumda “deniz” vurgulu söylenir.

 

İnsanlar-ın vefasızlığ-ı vefasızlık, insanlara ait

Yalancı-n-ın mum-u bu mum, yalancıya ait

Köprü üst-ü bu üst (kısım), köprüye ait

Masa örtü-s-ü bu örtü, hem masaya ait, hem de masa üzerine sermek için kullanılır

Kumaş boya-s-ı bu boya, kumaş için kullanılır

Tahta fırça-s-ı bu fırça, tahta temizlemek içindir

Sabrın acı meyvesi bu acı meyve sabra ait, sabrın eseri.

Erik ağaçlarının pembe, beyaz çiçekleri

Bu pembe ve beyaz çiçekler erik ağaçlarına ait.

 

]İsim tamlamasına özgü iki tane ek vardır:

 

Tamlayan eki ya da ilgi hâl eki: -(n)İn

Tamlanan eki, daha doğrusu iyelik ekleri: -(s/y)İ

 

Tamlayan, ek alsa da almasa da ilgi hâlindedir. Tamlayan zamir ise ilgi hâl ekini alır; isimse alır veya almaz. Tamlanan ise daima iyelik eki alır.

 

Tamlayan eki, isimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.

 

Kitab-ın yaprağı yırtılmış.

Yalancı-n-ın mumu...

Gözlüğ-ün camı...

 

İyelik ekleri, isimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir.

 

kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız, kitap-ları

masa-m, masa-n, masa-s^2[2]-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları

su-y^3[3]-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları

ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz, ne-leri

 

İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir:

 

Kapının kol-u,

işin baş-ı,

hayvan sevgi-s-i

 

Zil, şal ve gül. Bu bahçede raksın bütün hızı...

Şevk akşamında Endülüs üç defa kırmızı...

 

Aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir.

İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir.

 

]İsim tamlamaları cümlede isim gibi kullanılır, isme getirilen ekleri alabilir, ismin aldığı görevleri yüklenebilirler: Cümle ve kelime grupları içinde isim, sıfat, zarf olarak kullanılırlar.

 

İsim, özne: Grubun lideri, arkadaşları adına bir konuşma yaptı.

İsim, yüklem: Beni üzen unutulmak değil dostlarımın vefasızlığıdır.

İsim, d.lı tüml.: Bu çiçekleri pencerenin önüne götür, lütfen.

İsim, nesne: Bu müzik sesi baş ağrılarımı bir anda dindirdi.

Sıfat Fatih’in geçtiği kapı

Sıfat El yayması eserler

Zarf Bütün aile pazar günleri bir araya gelirdi.

 

]Tamlayan, tamlanan veya her ikisi birden kelime grubu olabilir.

 

Aşkın / şeref diyarı

Hısım akrabanın / sözleri

Gurbet duygusunun / hem kaynağı hem de sembolü

Göğün ve denizin / gözleri ve ruhu alabildiğine çeken mavilikleri

 

]Birden fazla tamlayan ve tamlanan bulunabilir.

 

Evin / kapısı, penceresi

Göğün, ovanın / rengi

Savaşın, kızıl ve korkunç facianın / nasıl olduğu

Yirmi senenin / yazları, kışları, fırtınaları, güneşleri

 

]Tamlayan cümle hâlinde de olabilir:

 

“Ben başaramam” sözünü bir tarafa bırak.

Ortalık bir anda “isteriz” nidalarıyla inledi.

 

Not: Günümüzde bu tür tamlamalar, tamlanansız kullanılmaktadır ki bu, yanlış bir tutumdur.

 

“Ben başaramam”ı bir tarafa bırak.

Ortalık bir anda “isteriz”lerle inledi.

Herkes birbirine “şimdi ne yapacağız”ı soruyordu.

 

]Belirtili isim tamlamasında vurgu her iki unsurda da eşittir, ama belirtisiz isim tamlamasında tamlayan vurguludur.

 

Vapurun düdüğü

Vapur düdüğü

 

İyelik ekleri takısız isim tamlaması ve bazı istisnalar hariç bütün isim tamlamalarında tamlananda bulunur. Ama bir kısmında tamlayan eki (ilgi eki) bulunmaz. İşte, tamlayanın ilgi eki alıp almamasına göre isim tamlamaları ikiye ayrılır: