TÜRKÇE – DİLBİLGİSİ kelime (sözcük)

6. “de” Bağlacının ve “-de” Hâl Ekinin Yazımı^12[2]

 

“de” bağlacı ve “de” eki birbirinden kolayca ayırt edilebilir. Aşağıda, dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.

 

a. “de” Bağlacı

 

Her zaman kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı ve “de, da” şeklinde yazılır; bitiştirilmez, “te, ta” şeklinde yazılmaz.

“ya” ile birlikte kullanıldığında da ayrı yazılır: “ya da”

İsimlerden sonra da kullanılabilir, fiillerden sonra da.

Kelimenin son hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar.

Ama ünsüz uyumuna bağlı değildir, yani –te, -ta şekilleri yoktur.

 

Gölgende ban da bana da yer ver.

Ateşten kızaran bir gül arar da

Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi.

Bu soruyu Ali de mi bildi?

Sorsan da söylemem.

Çalış da çalış...

Büyüyecek de bana bakacak.

Çalışıp da kazanacaksın.

Alacak ya da^13[3] almayacak.

 

b. “-de” Hâl Eki

 

İsim çekim eklerindendir.

İsmin bulunma hâlini yapan hâl ekidir.

Yer ve zaman bildirir.

Sesli uyumlarına uyar.

“de” bağlacının yalnız “de”, “da” biçimleri varken; “-de” hâl ekinin “-de”, “-da”, “-te”, “-ta” biçimleri vardır. Bunun sebebi ekin bitişik yazılıyor olmasıdır.

Yapım eki olarak da kullanılabilir:

 

Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış.

Saat yedide mi gelecekmiş?

Her şey yerli yerinde.

Suyu bir yudumda içti.

Siz ayakta kaldınız.

Çamaşırları elde yıkıyormuş.

Yılda yirmi gün izni var.

Yüzde yetmiş başarı vardı.

Ayda yılda bir uğrar oldu.

Elde avuçta ne varsa bitti.

Parmak kalınlığında yaprakları var.

Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?

 

 

7. “ki” Bağlacının, “-ki” İlgi Zamirinin ve “-ki” Yapım Ekinin Yazımı

 

Aşağıda bu bağlacın ve iki ekin birbirinden ayırt edilmesi için dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.

 

a. “ki” Bağlacı

 

Sadece “ki” biçimi vardır.

Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.

Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.

“ki” ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:

 

Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-

Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.

Atatürk diyor ki: ...

Bir şey biliyor ki konuşuyor.

Ben ki hep sizin için çalıştım.

Sınavı kazanabilir miyim ki...

Baktım ki gitmiş.

 

Ancak bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak bitişik yazılmaktadır.

 

belki, çünkü (ünlü uyumuna girmiş), hâlbuki, mademki, meğerki, oysaki, sanki.

 

b. “-ki” İlgi Zamiri

 

Ek hâlindeki tek zamirdir.

Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar.

Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece –ki şekli vardır:

 

senin kalemin seninki, Ali’nin eli Ali’ninki, onun düşüncesi onunki...

 

c. “-ki” Yapım Eki

 

İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir.

Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken “-dE” hâl ekiyle birlikte kullanılır.

Sadece –ki ve az da olsa –kü şekilleri vardır:

 

bu yılki sınav, yarınki maç, dünkü film, bugünkü aklım...

masadaki kitaplar, duvardaki saat, evdeki hesap...

 

 

8. Birleşik Kelimelerin Yazımı

a. Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler

b. Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler

 

 

9. İkilemelerin Yazımı

 

İkilemeler genellikle ayrı yazılır. Araya hiçbir noktalama işareti de konmaz.

 

Anlata anlata, ev bark, çoluk çocuk, ufak tefek,

Eş dost yüzümüze gülmez mi?

O adam hatır gönül dinlemez.

Bu zamanda ev bark edinmek zor.

Delikanlıda boy pos yerinde.

Marangoz eğri büğrü tahtaları rendeledi.

Bu adamın neyin nesi olduğunu bilen yok.

O kadar üzülme, beterin beteri var.

Yıllar yılı dost bildiğin insanlar hani?

Boşu boşuna herkesi telâşlandırdın.

Meydandaki kalabalığı görünce coştu da coştu.

 

Bitişik yazılan ikilemeler de vardır:

 

cırcır (böceği), cızbız, civciv, çıtçıt, dırdır, fırfır, fısfıs, hımhım, hoşbeş, şıpşıp (terlik), yüzgöz (olmak)...

darmadağınık, darmaduman, karmakarışık.