Turk xalqaro tarixi, madaniyati, siyosati va iqtisodiyoti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK UNIVERSITETI

TURKOLOGIYA FAKULTETI

“TURK XALQARO TARIXI, MADANIYATI, SIYOSATI VA IQTISODIYOTI” KAFEDRASI

“Turk tilida Aniq va mavhum otlar”” mavzusida

KURS ISHI

Turk-Ingliz	-2-guruh 2- kurs talabasi
Bajardi:	Ilyosov Dilshod
Tekshirdi:	_________________________
	TOSHKENT -2021 yil

TADQIQOTNING UMUMIY TAVSIFI

KIRISH

1. 
   Bob. Turk tilshunosligida ot so’z turkumi haqida umumiy tushuncha.
   

Aniq va mavhum otlar

1.1 Ot so’z turkumi haqida umumiy tushuncha.

1.2 Aniq va mavhum otlar.

II. Bob. Turk tilida aniq va mavhum otlarning boshqa tillardan farqi va o’xshashligi.

2.1 Turk tilshunosligida aniq va mavhum otlarning boshqa tillarning o’zbek va boshqatillardan farqi va o’xshashligini solishtirish.
Umumiy xulosa……………………………......

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.
KIRISH

Mavzuningo‘quvmaqsadi: turk tili. turk tilining shakllanishiga doir ilk m a’lumotlarni berish, morfologiva, turk tilidagi mustaqil va yordamchi so‘z turkumlari, asosiy grammatik kategoriyalar, mustaqil so'z turkumlarining yasalishi haqida m a'lum ot berish. Tayanch tushunchalar: turk tili (Turk Dili, Ttirkqe), hozirgi zamon turk tili (Qagda§ Ti'trkge), grammatika (gramer), "Til inqilohi" (Dil Devrimi), so ‘z boyligi (kelime dagarcigi), qadimgi turkiy til (Eski Ttirkqe), o'rta turkcha (Orta Turkce), yangi turkcha (Yeni Tiirkqe), so z yasalishi (kelime yapimi). Turk tili (TurkDili, Tiirkqe) Turkiva Respublikasining davlat tili boTib, bugungi kunda 70 milliondan ortiq kishi ushbu tilda so‘zlashadi.

Turkiy tillar oilasiga mansub hozirgi zamon turk tili (Cagdas Tiirkqe) o 'g ‘uz lahjasining o'g'uz-saljuq kichik guruhiga mansub bo'lib, unga xos asosiy genetik va tipologik xususiyatlar, leksikada - asosiy so‘z zahirasining mushtarakligi, fonetikada - turkiy tillarga xos singarmonizm qonuni, morfologiyada - so'z yasalishi. o'zgarishi, so'z oxiriga qo'shim cha qo'shib yangi shakl va so'zlar yasalishi va sintaksisda - so'z birikmalari va gap boTakiarining joylashish tartibida namoyon boTadi. Sanab o ‘tilgan umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda hozirgi turk tili boshqa turkiy tillardan, jumladan. o 'g 'u z guruhiga mansub tillardan ajralib turuvchi ba’zi farqli xususiyatlarga ham ega. Hozirgi turk tili X - XI asrlarda 0 ‘rta Osiyodan OnadoTu yarim oroliga ko'chgan va XII asrda Saljuqiylar davlati, XIV asming boshlaridan Usmoniylar imperiyasini barpo etgan o ;g ‘uz-saljuq qabilalari tilining ko‘p asrlik taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan. Turk tili o'zining butun tarixi davomida turli tizimdagi tillar, xususan, flektiv arab tili va analitik tillardan biri bo'lgan fors tili,

XVIII asrdan boshlab esa, Yevropa tillarining jiddiy ta ’siriga uchragan. Sanab o'tilgan tillar. xususan, arab va fors tillari bilan o'zaro munosabatlar natijasida, xususan, devon adabiyoti orqali turk tiliga juda ko'p arabcha va forscha so'z va atamalar o'zlashib qolgan. Bu so'zlarning salmoqli qismi hozirgi kungacha turk tilida saqlanib qolgan. Masalan. turkcha goz 'ко z ' so‘zi - arabcha ‘a y n ' - forscha ‘chashm ’ dir; yoki turkcha ak (beyaz) ‘oq 'so'zi - arabcha ‘beyaz turkcha sn ‘suv ’ so‘zi - forscha 'ob ' dir. Turk tili leksikasining shakllanishiga Saljuqiy va Usmoniy turklari Kichik Osiyoni istilo qilgan davrda ular tomonidan assimilatsiya qilingan xalqlarning tillari ham jiddiv ta ’sir ko'rsatgan. Jumladan, o'tmishda yirik jahon sivilizatsiyalaridan biri sanalgan Vizantiya imperiyasining tili - yunon tilini alohida ta'kidlash joiz. Turk tiliga yunon tilidan o ‘zlashgan so'zlarni

Kichik Osiyo va 0 ‘rta Yer dengizi mintaqalarining toponimlari. shuningdek, XI - XV asrlar yunon madaniyati, dehqonchilik, dengizchilik, baliqchilik va boshqa sohalari bilan b o g iiq atamalar tashkil etgan (lodos jamibdan esuvchi kuchli sham ol’, korfiez ‘ko 'rfa z’, firm p e c h ' va h.). Ba'zi so'zlar slavyan tillaridan o'zlashgm :pulluk ‘plug', masa '.s/o/’(rumin tilidan). palaska ‘portupeya, qilich osiladigan kam ar' (venger tilidan). Ilk o'zlashmalardan bir qismini arman, kurd, italyan va o'rta asrlarda turklar bilan yaqin munosabatda boMgan boshqa xalqlarning tillaridan o'zlashgan so'zlar tashkil etadi. O'zlashish natijasida yuzaga kelgan so'zlar talaffuz gilinayotganda turk tilining fonetik qoidalari (turkiy singarmonizm qonuni) ko'pincha buziladi.

Turkchaga xos bo'Imagan unli va undosh tovushlar ketma-ketligi va shunga o'xshash fonetik hodisalar kuzatiladi. Morfologik nuqtai nazardan. arab va fors tillarining ta'siri ba’zi o'zlashgan grammatik kategoriyalarda (bogiovchilar, old qo'shimchalar, feT-masdarlar, sifatdoshlar) namoyon bo'ladi. Turk tilining shakllanishi tarixiga nazar tashlanganda, tilga tashqaridan ta'sir, asosan, XX asrning 20 - yillarigacha boigan davrda kuzatilgan. Bu davrgacha juda ko'p sinovlar, turli islohatlarni boshdan kechirgan turk tili o'sha davrda jamiyatda amalga oshirilgan islohatlar orasida muhim o'rin olgan

«Til inqilobi» (Dil Devrimi) natijasida yangi davrga qadam qo'ydi. Bu inqilobning asosiy maqsadi turk tilining fug'at zahirasini qayta tiklash. grammatik va uslubiy me'yorlar, imlo 9 qoidalarini tartibga solishdan iborat edi. Yangi ijtimoiy munosabatlar adabiy tilning elitar mazmuniga barham berish, yozuv me'yorlarini demokratlashtirish va og'zaki nutqqa yaqinlashtirishni taqozo etar edi. Til islohatining yana bir muhim maqsadi usmoniy turkchasi (Osmanh Tiirkcesijnmg turk tili (Tiirkge, Turk Dili) deb o'zgartirilishi va arab yozuvidan turk tilining tovush tarkibiga to4a mos keluvchi yangi turk yozuvi (lotin alfaviti)ga o'tilishi edi. Til islohatining asosiy ilmiy va tashkiliy markazi bo'lgan Turkiya til tashkiloti (Turk DU Kurumu) turk tili leksikasini ajnabiy unsurlardan tozalab, yangi turk leksikasi va atamashunosiigini barpo qilishdan iborat edi. Yangi turk leksikasi. yozuvda keng qo'llanib kelayotgan arxaizmlarning o'rnini egallashi va yangi tushunchalarni ifodalash uchun vosita boTishi kerak edi. Shu tarzda turk tili leksikasi va atamashunosiigini qayta yaratish. tilni begona unsurlardan tozalash (ozle§me) yoTi bilan umummilliy adabiy til me'yorlarini ishlab chiqishga kirishildi. Bunda turk tili va qardosh turkiy tillaming ichki zahiralaridan keng ko'lam da foydalanildi. Birinchi navbatda,

XIII asrdan keyingi turk yozma adabiy yodgorliklaridagi genetik turkiy leksika asos olindi. Agar bu jarayonni uchga bo'ladigan bo'lsak, bulardan birinchisi, neologizmlar sifatida olingan faol arxaik leksikaning bir qismi zamonaviy turk adabiy tilining lug1 at tarkibiga kiritildi va ular arabcha, forscha so‘zlarning muqobiilari sifatida tildan o'rin oldi. Masalan: konuk (ar. misafir) 'm ehm on’. tamkiax. §ahit) 'guvoh. shohid\ oran (ar. nispet) 'nisbat’, kez (ar. defa) 'kez. m arta', sonug (ar. netice) 'natija’ va h. Ikkinchisi, turk tilining lahja va shevalariga xos qator so'zlar lug'at tarkibiga kiritildi. Masalan: gomge 'yog'och qoshiq; kichik cho'm ich’, divlek 'pishmagan qovun’, gekel 'kichik omoch’ va h. Uchinchisi, so'z yaratishning samarali usuli - sof turkiy affikslar yordamida va boshqa yo'llar bilan yangi leksik birliklar yuzaga keltirildi. Masalan: gozliik 'ko'zoynak’. ogretmen ‘o'qituvchi’, bakan 'vazir\y iiz y d 'asr. yuz yil’. anayasa 'konstitutsiva' kabi.

Turk tili leksikasi, grammatikasi va uslubshunosligini qayta qurish borasida olib borilgan tadbirlar natijasida adabiy til va og'zaki nutq m e’yorlari orasida mavjud bo'lgan jiddiy farqlar barham topdi. Leksika tubdan boyidi, tilning ijtimoiy vazifasi kengaydi. 10 Bugungi kunga kelib hozirgi zamon turk adabiy tili to'la shakllandi va hozirda turk tilining uslubiy va atamashunoslik tizimlari me’yorlashtirilmoqda. Lekin slnincha samarali ishlar olib borilayotganiga qaramay, tilning ba’zi vazifadosh uslublarida, ayniqsa. professional uslublarda-tibbiyot, huquqshunoslik, harbiy va ilm-fanning boshqa sohalarida hozirgi zamon turk tiliga xos so‘z va atamalar. baynahninal atamalar bilan parallel shaklda juda ko'p arxaik arabcha-forscha s o '/ va atamalarning ham qo'llanilayotgani m a’lum. Sanab o'tilgan dalil va xususlarning hisobga olinishi hozirgi zamon turk tilidagi so'z turkumlarini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. So‘z boyligi (Kelime Dagarcigi) Har tii o'zining asosiy so'z boyligiga ega. Vaqt o'tishi bilan bu boylik yangi so'zlarning yasalishi va boshqa tillardan so‘z o'zlashtirilishi yoTi biian yanada boyiydi.

Tii tirik organizm kabi vaqt taqozosi bilan o'z ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hamda so'z yasash. boshqa tillardan so'z o'zlashtirish yoTi bilan o‘z zahirasini boyitib borar ekan, ba’zi so‘zlar eskirib, iste’moldan chiqib boradi. Shu nuqtai nazardan, so'z boyligi o'zgarib va yangilanib boruvchi m a’naviy xazina hisoblanadi. Qadimgi turkiy ti! (Eski Ti/rkgej. Ba'zi tillaming asosiy so'z xazinasi qadimdan turii manbalar evaziga shakllanib, yashab kelgan (fransuz, ingliz tillari). Ba’zi tillarda esa bunday holat kam uchraydi, ya’ni til o ‘z sofligini saqlab qolgan boTadi (turkiy tillar, nemis tili). Bu tillaming grammatikasida uchraydigan farqliliklar xalqlarning tarixda boshdan kechirgan til hodisalari bilan bog'liq. Xunlardan kelib chiqqan xalqlar

Yevropa va Osivo qit’alari bo'ylab yoyilib ketganliklari uchun ham turkiy (xun) tillarga boshqa tillar o'z ta’sirini o'tkazgan. Turklar islom dinini qabul qilmaslaridan oldin Xitoy va Hind-Evropa tillaridan so'zlar o‘zlashtirganlar. Sharqiy turkcha ta’sirida ko'pgina din va davlat boshqaruviga oid ba’zi atamalar eski o‘g4iz tiliga o‘tgan. Bular: sanskritchadan o'zlashgan bul (asal. bol), yunonchadan o'zlashgan bez (bo‘z, latta), xitoychadan o'zlashgan inci (inju), forschadan o'zlashgan §eker (shakar), bag (bog'), кати (jamiyat), so'g'dchadan o'zlashgan kagit (qog'oz) va h. 11 Sharqiy turkchaxitoy tili ta ’sirida qolgan bo'Isa, g'arbiy turkcha qadimdan g ‘arb tillaridan so'zlar o'zlashtirgan. XI asrda o 'g 'u z turkchasi m a’lurn darajada fors tili ta’siriga uchragan. O 'sha davrda ikki lahja orasidagi ba'zi so'zlar hind-yevropa tillaridan o'g'uzchaga kirib qolgan bo'iishi mumkin: b a l/ art yagi (bol / ari yog'i),p a m u k / ytin (paxta / jun). aft ah i / kumgan (qumg'on, oftoba) kabi.