Turk tili leksikologiyasi

So‘zning grammatik ma’nosi. So‘zning qaysi turkumga kirishi, shuningdek,
so‘z qo‘shimchalari anglatadigan ma’noga grammatik ma’no deyiladi. Masalan:


kitaplar (kitoblar) so‘zining grammatik ma’nosi uning ot turkumiga oidligi (kitap),
bosh kelishikda va ko‘plik shaklida (kitap-lar) ekanligidir. So‘zning grammatik
shakli – grammatik ma’noni ifodalovchi vositadir. So‘zning grammatik ma’nosi va
grammatik shakli morfologiya (Şekil bilgisi) bo‘limida oganiladi.


III.

Ma’ruza

Ma’no hodisalari

(Anlam Olayları)

Dars rejasi:
1. Turk tilida ma’no hodisalarining turlari va o‘zgachaliklari
2. Ma’no o‘zgarishi va ma’no kengayishi hodisalari
3. Turk tilida ma’no qamrovining o‘zgachaliklari
4. Ma’noning ijobiylashuvi va salbiylashuvi hodisalari.
5. Kontekstning o‘ziga xos jihatlari.


Tayanch tushunchalar: ma’no o‘zgarishi (anlam değişmesi), ma’no kengayishi

(anlam genişlemesi), ma’no qamrovi, ma’no torayishi (anlam daralması),

ma’noning ijobiylashuvi (anlam iyileşmesi), ma’noning salbiylashuvi (anlam

kötüleşmesi; anlam bayağılaşması), ma’noning umumiylashuvi (anlamın

genelleşmesi), kontekst (bağlam).

Ma’no o‘zgarishi(anlam değişmesi).Bir so‘zning ifoda etilayotgan ma’nodan
ozmi-ko‘pmi uzoqlashgan holda yangi ma’no kasb etishi hodisasiga ma’no


o‘zgarishi (anlam değişmesi)deyiladi. Keng qamrovda, ushbu atama ma’no
kengayishi, ma’no torayishi, ma’no ijobiylashuvi, ma’no salbiylashuvi kabi
hodisalar bilan birga, asl ma’nodan boshqa ma’noga ko‘chib o‘tish, ya’ni bir
12

---

tushunchadan boshqasiga aylanish bilan bog‘liq ma’no o‘zgarishlarini ham o‘z

ichiga oladi. Masalan, qadimgi turkchadagi ‘okşamak’ fe’li hozirgi turkchada

‘benzemek’ (o‘xshamoq) shaklini olgan. Hozirgi turkchada qo‘llanayotgan

‘okşamak’ fe’lining lug‘aviy ma’nosi esa ‘siypalamoq’dir. Yoki, qadimgi
turkchadagi ‘yapmak’ fe’li hozirgi turkchada ‘kapamak, örtmek’(bir narsaning


ustini yopmoq)dir. Hozirgi turkchadagi ‘yapmak’ fe’lining lug‘aviy ma’nosi esa

‘qilmoq’, ‘bir ishni bajarmoq’dir

4
.