Turk tili leksikologiyasi

Lug‘atbilimi (Sözlük bilimi) bir til yoki bir necha tilning so‘z boyligini lug‘at
shaklida yuzaga keltirish usul va metodlari va amalga oshirish yo‘llarini
ko‘rsatuvchi soha (leksikografiya).
Ko‘zlangan maqsadi jihatidan lug‘atlar ikki turli bo‘ladi:
1. Ensiklopedik lug‘atlarda (ansiklopediler) so‘zning anglatadigan ma’nosi
emas, balki shu so‘z bilan nomlangan voqelik bayon qilinadi. Masalan, lug‘atda


Türkiyeso‘zi berilgan bo‘lsa, uning yonida shu davlatning joylashgan o‘rni,
chegaralanishi, poytaxti, aholisi, yetishtiriladigan xom-ashyolari haqida
ma’lumotlar beriladi.
2. Lingvistik lug‘atlar so‘z va iboraning ma’nosini, uning turkumini, imlosini
ko‘rsatuvchi lug‘atlardir. Lingvistik lug‘atlar ikki turli bo‘ladi: 1.Izohli lug‘atlar

(açıklamalı sözlük). 2. Tarjima lug‘atlar (çeviri sözlükleri).
Izohli lug‘atda so‘z yoki iboraga izoh beriladi, uning turkumi, qaysi tilga
mansubligi, o‘z va ko‘chma ma’nolari izohlanadi, misollar keltiriladi. Har 10 yilda
44

---

qayta nashr etiladigan (oxirgi nashri 2008 yilda chop etilgan) turk tilining izohli

lug‘ati (Türkçe Sözlük)da 100 000ga yaqin so‘zning izohi berilgan. 


Tarjima lug‘atlarda tanlangan so‘zning boshqa bir tildagi muqobili topiladi va
uning ma’nolari beriladi. 1977-yilda Moskvada chop etilgan va 1995 yilda
Istanbulda nashr etilgan Büyük Rusça-Türkçe Sözlük (Katta ruscha-turkcha lug‘at)
va Büyük Türkçe-Rusça Sözlük (Katta turkcha-ruscha lug‘at)larning har birida 48
000 dan so‘z joy olgan.
Turk tilining imlo lug‘atlari ham har 2-3 yilda qayta nash etiladi. Ularda 10000 dan
boshlab 75000 tagacha so‘zning imlosi beriladi. Shuningdek, turk tilining izohli
lug‘ati (Türkçe Sözlük)da 100000ga yaqin so‘zning izohi berilgan. 
Bulardan tashqari, turk tilining turli sohalariga oid atama lug‘atlari ham mavjud.
Lug‘at tuzish qadimgi davrlarda ham mavjud bo‘lgan. Masalan, XI asrda mashhur
tilshunos olim Mahmud Koshg‘ariy «Devoni lug‘atit turk» asarini yaratgan.
Unda 6000 ta turkiy so‘zning arabcha izohi berilgan. 
Alisher Navoiyning «Muhokamat ul-lug‘atayn» («Ikki til muhokamasi») asarida
o‘zbek va fors-tojik tillari bir-biriga qiyoslanadi. A. Navoiy unda o‘zbek tilining
boyligini, o‘zbek tilida ham ajoyib asarlar yaratish mumkinligini asoslab bergan.
Bu asarda Navoiy dunyoda uch asl va mo‘tabar til borligi (arab, fors-tojik va
turkiy), Nuhning o‘g‘li Yofas «Abut turk» (turklarning otasi) ekanligi haqida fikr
yuritadi. Qadimiy lug‘atlardan biri bo‘lgan «Abushqa» XVI asrga taalluqli
bo‘lib, usmonli turk tilida yozilgan.