Turk tili leksikologiyasi

Professionalizmlar (mesleki kelimeler) – kasb-hunarga oid so‘zlar. Bu so‘zlar
ma’lum kasb egalari nutqida faol ishlatiladi, lekin kundalik hayotda kerak
bo‘lgandagina foydalaniladi. Masalan, ovchilik, suvoqchilik, kulolchilik,
kashtachilik va boshqa kasblarga oid so‘zlar. Chunonchi, suvoqchi yoki
boyoqchi harç, çimento, kum, boya, fırça, badana kabi so‘zlardan har kuni
foydalanadi, boshqalar esa kerak bo‘lgandagina ishlatishadi.


Atamalar (terimler, ar. «istilâh», ingl. term,usm.ıstılah) – fan, adabiyot,
san’at, sport, texnika sohasida ishlatiladigan so‘zlar. Har bir fanning o‘ziga xos
atamalari mavjud: tilshunoslik atamalari: ses bilimi, hece, ad, sıfat, sayı, nesne,

anlam, özne, yüklem; adabiyotshunoslik atamalari: teşbih, benzetme, gazel, şiir,

roman; matematik atamalar: kare, artı, eksi, çarpı, bölü kabi. Atamalar 2 xil yo‘l
bilan hosil bo‘ladi: 1. Umumxalq tilidagi ayrim so‘zlarning ma’nosini max-
suslashtirish orqali. Bunday so‘zlar umumxalq tilida bir ma’noni, fan tilida
ikkinchi ma’noni ifodalaydi: kök, isim, durum, sayı kabi. Ağacı kökünden
34

---

kopardı – Daraxtni ildizidan qo‘pordi (kök – so‘z). Kelimenin kökünü ayırdı –

So‘zning o‘zagini ajratdi (kök - atama).
2. Boshqa tillardan ilmiy tushuncha uchun atama olish orqali. Bunday
atamalar ma'lum fan sohasidagina ishlatiladi, umumxalq tilida ishlatilmaydi:

kesir, teşbih, şiir, roman, televizyon kabi.
Atamalar qo‘llanishiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: ilmiy atamalar (bilimsel


terimler) va kasbiy atamalar (mesleki terimler).

Jargonlar turk tilda argo, argo kelimeler deyiladi. Jargon(fr. va nem. argot,
usm. lisân-ı hezele, lisân-ı erâzil) – muayyan ijtimoiy muhitda yuzaga keladigan
va o‘sha ijtimoiy guruh vakillari (talabalar, harbiy xizmatchilar, artistlar,
mahbuslar, o‘g‘rilar va boshqa turli mashg‘ulot egalari)ning o‘z nutqi bilan
ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida, o‘zicha mazmun berib ishlatadigan va
ularning manfaatiga xizmat qiladigan, umumso‘zlashuv tili va mahalliy
dialektlardan farq qiluvchi o‘ziga xos leksikasi - so‘z va iboralardir. Masalan,

islatmak (ho‘llamoq) – ichuvchilar nutqiga (yuvmoq - nishonlamoq), macun(tish

pastasi – geroin, afyun),vapur(paroxod - tutundan mast bo‘luvchi giyohvand,
ya’ni taksokoman so‘zlarigiyohvandlik bilan shug‘ullanuvchilar nutqiga xosdir.
Bunday so‘zlarni kuchli rivojlangan va aniq terminlarga ega biror kasb tili
(professionalizmlar) bilan adashtirmaslik kerak. 
Jargonlarning kelib chiqishi, qo‘llanilishi, turi kabi masalalar sot-
siolingvistikaning tadqiqot manbai hisoblanadi.
Turk tilshunosligida jargon (argo) atamasiga shunday ta’rif beriladi: “Jargon –
bir ijtimoiy guruh, xususan o‘g‘ri, daydi va shunga o‘xshash, sinfiy, kasbiy va
mahalliy chegaralangan shaxslar qo‘llaydigan o‘ziga xos tildir”
6
.

Turk tilida gizli dil (yashirin til), özel dil (maxsus til), zümre dili (jamoa tili)

atamalari ham argo atamasining muqobillari sifatida qo‘llaniladi. Gizli dil(sirli,


yashirin til)deganda ko‘proq, savdogarlar, qassoplar, hatto ba’zi shevalarda
qo‘llaniladigan o‘ziga xos, hammaga ham tushunarli bo‘lmagan til anglashiladi.
Masalan: “Sana bir mezlecipiri kırdım” degani “Sana bir paralı müşteri

getirdim” (Senga bir puldor mijoz (xaridor) olib keldim) deganidir. Yoki

“Yankol nereye ovanıyor?” degani “Efendi nereye gidiyor” (Bu janob qayoqqa