Turk tili leksikologiyasi

VII.

Ma’ruza

So‘zlarning ishlatilish doirasiga ko‘raturlari

(Kelimelerin Kullanım Alanına Göre Çeşitleri

)

Dars rejasi:
1. Turk tilidagi umumiste’moldagi so‘zlar 
2. Tildagi qo‘llanish doirasi chegaralangan so‘zlar.

3. Lehçe (lahja), şive (sheva) va ağız (sheva) orasidagi farq.
4. Vulgarizmlar, varvarizmlar va evfinizmlar orasidagi farq. 


Tayanch tushunchalar:umumiste’moldagi so‘zlar (genel kullanışta olan

kelimeler), ishlatilish doirasi chegaralangan so‘zlar (kullanımı sınırlı olan

kelimeler), dialektizmlar (lehçe, şive, ağız), professionalizmler (mesleki

kelimeler), atamalar; terminlar (terimler), jargonlar (argo), vulgarizmlar (kaba

sözler), varvarizmlar (yabancı söz, tabir, deyim), evfinizmlar (husnütabir)
So‘zlar ishlatilish doirasiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:


1. Umumiste’moldagi so‘zlar (genel kullanışta olan kelimeler) – ma’nosi shu
tilda so‘zlashuvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘lgan, kundalik hayotda
33

---

ko‘p ishlatiladigan so‘zlar: gök, baba, ekmek, su, gazete, radyo, bir, on, acı,

tatlı, ben, sen, almak, çalışmak kabilar.

2. Ishlatilish doirasi chegaralangan so‘zlar (kullanımı sınırlı olan

kelimeler).Bunday so‘zlar umumiste’moldagi so‘zlardan ma’lum doirada,
hududda, ma’lum guruhlar nutqida ishlatilishi bilan farqlanadi va ular 6 guruhga
bo‘linadi:

1. dialektizmlar (lehçe, şive, ağız);

2. professionalizmlar (mesleki kelimeler)

3. atamalar; terminlar (terimler)

4. jargonlar (argo)

5. vulgarizmlar (kaba sözler)

6. varvarizmlar (yabancı söz, tabir, deyim)

7. evfimizmlar (husnütabir)

Dialektizmlar (dialekt, lehçe, şive, ağız) - shevaga xos, mahalliy so‘zlar
bo‘lib, ma’lum bir hududda ishlatiladigan, o‘ziga xos leksik, fonetik va
grammatik xususiyatlarga ega bo‘lgan so‘zlardir. Bu so‘zlar o‘zining leksik,
fonetik va grammatik xususiyatlari bilan adabiy tildan farqlanadi. Masalan,


bitane (bir tane – bitta; bir dona), geliyo (geliyor - kelyapti) kabilar. Adabiy
tilda yıkamak (yuvmoq), shevada yumak (yuvmoq), adabiy tilda ekmek, ba’zi
shevalarda çörek, lavaş va boshqalar.

Ağız – (sheva, usmonli turk tilida şive)- bir til yoki lahjaning adabiy tilga
nisbatan, ko‘pincha tovush, ba’zan esa shakl, ma’no jihatdan bir-biridan farq
qiluvchi so‘zlashuv shakllari. Boshqacha aytganda, yashash joyi, kasb, muhit,
ma’lumot va shaxsiy xususiyatlardagi farqliliklariga ko‘ra o‘ziga xos, farqli
so‘zlash shakli: Türkiye Türkçesinin İstanbul ağzı, Nevşehir ağzı, Konya ağzı
kabi.