Talaffuzi va yozilishi bir xil, ma’nosi turlicha bo‘lgan so‘zlar omonimlardir.
Turk tilshunosligida omonimlarga
sesteşler deyiladi:
ot (o‘simlik); -
ot (o‘t; olov);
dahi (hatto) -
dahi (dohiy). Turk tilshunosligida so‘zlarning o‘zaro omonim
bo‘lishi uchun talaffuzi va yozilishi bir xil, ma’nosi turlicha bo‘lishi yetarli
hisoblanadi. So‘zlar qaysi so‘z turkumiga qarashli bo‘lishiga e’tibor berilmaydi:
kapama - yopish (harakat nomi);
kapama – yopma (buyruq mayli shakli);
it -
hayvon
; it – sur; itar, siljit (buyruq mayli shakli)
; metin – matn (ot);
metin - metin,
mustahkam (sifat);
saçma - pala-partish, tartibsiz (sifat);
saçma - sochma (buyruq
mayli shakli);
gelme - kelish (harakat nomi)
; gelme - kelma (buyruq mayli shakli);
tat - tot, maza, ta’m (ot);
tat - tot, totib ko‘r (buyruq mayli shakli) kabi
.
Omonim so‘zlarni turkcha maqol va iboralar tarkibida ham aniqlash mumkin.
Masalan,
eli uzun olanın dili kısa olur (qo‘li uzunning tili qisqa boladi) deganda
(el – ‘qo‘l’ degani),
El elin eşeğini türkü çığırarak arar (birov birovning eshagini
ashula (hushtak) chalib qidirqdi) yoki
Elin ağzı elek değil ki, bűzesin (El og‘ziga
elak tutib bo‘lmaydi) deganda
(el – ‘el’, ‘xalq’, ‘begona’, ‘birovlar’ degani).
So‘zlar omonim bo‘lishi uchun, asosan, bitta so‘z turkumiga tegishli bo‘lishi
kerak. Masalan:
sır(I) – sir. 1. Ba’zi narsalarga jilo berish, tashqi ta’sirlardan
himoya qilish, silliqlash maqsadida suriladigan bo‘yoq:
Küpün sırı dökülmüş
(Idishning siri ketibdi). 2. Oynalarning orqasiga yoki qoplamali metall ashyoning
ustiga suriladigan yupqa metall qoplama.
Sır (II) – sir. 1. Borligi yoki ba’zi
jihatlari namoyon etilishi istalmagan, yashirin bo‘lgan, yashirincha saqlangan
narsa: “
Açma sırrını dostuna, o da söyler dostuna” (turk xalq maqoli)
(«Ochma
siringni do‘stingga, u ham aytar do‘stiga»). Yoki:
som (I) – sof, so‘m. Ichi to‘la,
ustiga hech narsa qoplanmagan:
Denizin dibinden som altından yapılmış iki şarap
kupası bulundu («Dengiz tubidan sof oltindan qilingan ikkita sharob soladigan
idish topildi). Som (II). Kema ustaxonasining suv ustidagi qismi.
Som (III) – som
(baliq turi), laqqa baliq.Ham dengizda, ham chuchuk suvda yashaydigan, go‘shti
sevib iste’mol qilinadigan suyakli baliq
(Salmo salar).
Som (IV) – som.
Qirg‘izistonning pul birligi.
Sağ (I) – o‘ng. 1. Tanada yurak joylashgan joyga
qarama-qarshi bo‘lgan tomon, chapga qarama-qarshi tomon:
sağ el (o‘ng qo‘l),
sağ kulak (o‘ng quloq), sağ omuz (o‘ng yelka). Sağ cebinde kocaman bir gazete
tomarı görünüyordu – Ö.Seyfettin
(O‘ng cho‘ntagida katta bir gazeta o‘rami
ko‘rinib turardi). 2. (o‘ng) taraf (chap tomonga qarama-qarshi taraf):
sağa dönmek
(o‘ngga qayrilmoq); sağdan yürümek (o‘ngdan yurmoq). 3. Iqtisod va siyosatda
eskilik tarafdori bo‘lgan, an’anaparast kishi.
O sağcı biriydi (U eskilik tarafdori bir
kishi edi).
Sağ (II) – sog‘. 1. Sog‘, omon. 2. sof, toza, hech narsa qo‘shilmagan:
sağ yağ (toza yog‘). 3. tirik:
Ahmet sağ mı, yoksa öldü mü? (Ahmad sog‘mi yoki
o‘ldimi?»).
Umumiy tilshunoslikda ham ko‘p hollarda omonimlarning turli so‘z
turkumlariga mansub bo‘lishi mumkinligi ham aytiladi. Masalan:
dik (tik) –
sifat,
dik – dikmek (fe’l),
dik – dik durmak (tik turmoq - ravish).
Sağmak (sog‘moq) fe’lining buyruq mayli shakli
(sağ)ni yuqoridagilarga
omonim deyish ushbu nuqtayi nazarga to‘g‘ri kelmaydi.
28
Agar omonim so‘zlar bir so‘z turkumiga mansub bo‘lsa, gramma-tik
qo‘shimcha qo‘shilgach, ular orasida omonimik munosabat saqlanadi.
Omonimlar boshqa-boshqa so‘z turkumlariga mansub bo‘lsa, qo‘shimcha
qo‘shilgach, ular orasidagi omonimik munosabat yo‘qoladi. Ularga qo‘shimcha
qo‘shilsa ham, omonimligicha qoladi. Masalan: Ammo
dik+ti+m (tikdim - fe’l)
so‘zida omonimlik munosabati uziladi.
Omonimlarning turli so‘z turkumiga tegishli bo‘lishini yoqlovchi tilshunoslar
ularni ikki turga ajratishadi:
leksik omonimlar va
grammatik omonimlar.
1.
Leksikomonimlar – so‘z omonimlar
(kelime şeklinde olan sesteşler):
ot,
to‘p, yosh va b.
2. Grammatikomonimlar – qo‘shimcha qo‘shilgach, omonimga aylangan
so‘zlar
(eş sesli gramer şekilleri):
süz+me (ad),
süz+me (fiil).
Adabiyotda omonimlardan foydalanish badiiy san’at hisoblanib, u
tecnis(tajnis yoki
jinos san’ati) deb yuritiladi. She’riyatda omonimlar asosidagi
qofiya - tajnisli qofiya hisoblanadi.
Umumiy tilshunoslikda talaffuzi va yozilishi bir xil bo‘lib, ma’nolari (yoki
vazifalari) jihatidan bir-biri bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan so‘zlarga omofon
(omograf)lar
(eş sesli kelimeler) deyiladi. Bunday so‘zlar turkiy tillarda qadimdan
bo‘lib kelgan. Masalan:
ög (anne - ona),
ög (akıl - aql);
balık (şehir - shahar),
balık
(balık – baliq);
ot (ateş - olov),
ot (ot – o‘t, o‘simlik) kabi.
Turk tilida qo‘himchalarda hamomonimiyahodisasi uchraydi.Omonim
qo‘shimchalar,bir xil shakldagi qo‘shimchalar bo‘lib, ular bir necha so‘z turkumi
doirasida ishlatiladi va turli vazifalarni bajaradi. Masalan,
-im (-ım, -üm, -um)
qo‘shimchasi ham so‘z yasaydi
(giy-im, biç-im, doğ-um, öl-üm,ter+im, bil+im –
ot), ham shakl yasaydi (
kitab+ım, yüzüğ-üm, kol-um – egalik shakli); Yoki
-i (-ı,
-ü, -u) qo‘shimchasi ham so‘z yasaydi
(tak-ı, yap-ı), ham shakl yasaydi (
kitab+ı,
yüzüğ-ü, kol-u – egalik shakli),
-ma (-me) fe’lning bo‘lishsiz shakli va harakat
nomi shaklini yasovchi qo‘shimcha ham shakl yasaydi: yap
+ma, söyle
+me
(bo‘lishsiz fe’l), ham so‘z yasaydi: döv+
me(o‘yib yozilgan yozuv, rasm) – ot va
sifat; süz+
me (suzma) – ot va sifat) kabi.
Omonimlik iboralar orasida ham mavjud. Ular
frazeologik omonimlar deyiladi:
el kaldırmak – a) qo‘l ko‘tarmoq; b) urmoq;
göz yummak – a) ko‘rib ko‘rmaslikka
olmoq; b) dunyodan o‘tmoq kabi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
