Turk tili leksikologiyasi

-cilik: işçilik (ishchi kuchi sarfı - ot), eskicilik (soha oti); fors tilidan o‘zlashgan bi-
old qo‘shimchasi:binamaz (yo‘qlik); biçare (narsaning kamligi); -lerce: mertlerce
(qiyoslash); yıllarca (vaqt belgisi); -ler: evler (ko‘plik); Ahmetler
(umumlashtirish); şekerler (tur, nav); sevinçler (kuchaytiruv) kabi.


IV.

Ma’ruza

So‘z ma’nosining ko‘chishi

(Anlam Aktarilmasi; Anlam Kaymasi)

Dars rejasi:
1. So‘zning o‘z (bosh – denotativ) va ko‘chma (konnotativ) ma’nolari 
2. So‘zlarda ma’no ko‘chishining yo‘llari
3. Metafora, metonimiya va sinekdoxa yo‘li bilan ma’no ko‘chishi orasidagi
o‘xshash va farqli jihatlar
4. Metafora yo‘li bilan ma’no ko‘chishining asosiy ko‘rinishlari
5. Metonimiya yo‘li bilan ma’no ko‘chishining asosiy ko‘rinishlari
6. Funksiyadoshlik va kinoya yo‘li bilan ma’no ko‘chishi
18

---

7. Tasviriy ifoda va uning o‘ziga xosliklari.

Tayanch tushunchalar: o‘z (bosh – denotativ) ma’no, ko‘chma (konnotativ)

ma’no, bosh ma’no (ana anlam), lug‘aviy (leksik) ma’no (sözlük anlamı; asıl

anlam; temel anlam), so‘z ma’nosining ko‘chishi (anlam aktarılması; anlam

kayması), ko‘chma ma’no (mecaz anlam; yan anlam; tali mânâ; ma’na-i tali),

tag ma’no, metafora (deyim aktarımı, metafor, iğretileme, istiare), metonimiya

(iğretileme), sinekdoxa (iğretileme), funksiyadoshlik, kinoya (kinaye).
So‘zning bosh ma’nosi (ana anlam) nutq tarkibidan tashqarida bilinadi.
Lug‘aviy (leksik) ma’no sözlük anlamı, asıl anlamva temel anlamatamalari bilan
ham nomlanadi. So‘zning ko‘chma ma’nosi (mecaz anlam) esa so‘z birikmasi va
gap ichida anglashiladi. Masalan, altın (oltin) so‘zining o‘z (bosh) ma’nosi –
«qimmatbaho metall»dir. Ushbu so‘z altın saat (oltin soat) birikmasida o‘z
ma’nosida, altın kafa (oltin bosh), altın söz (oltin so‘z) birikmalarida esa
ko‘chma ma’noda ishlatilgan. Bunday holatni gümüş kaşık - kumush qoshiq,


demir direk - temir ustun, demir el - temir qo‘l, gümüş kapı - kumush eshik,

darvoza birikmalarida ham ko‘rish mumkin: Allah gümüş kapıyı kaparsa, altın

kapıyı açar – Alloh kumush eshikni yopsa, oltin eshikni ochadi - maqol). Yoki,

Köye bu yoldan gidilir (Qishloqqa shu yo‘l bilan boriladi) gapida yol (yo‘l) so‘zi
o‘z ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa, Bu işin içinden çıkmanın başka yolu yok (Bu


ishning ichidan chiqishning boshqa chorasi yo‘q) gapida ko‘chma ma’noda

(yo‘l-chora) ishlatilgan. Demak, so‘zning nutq jarayoniga bog‘liq bo‘lmagan
atash ma’nosi uning o‘z ma’nosi bo‘lsa, nutqda boshqa so‘zlar bilan birga
kelganda ifodalagan ma’nosi uning ko‘chma ma’nosi hisoblanadi.
Turk tilshunosligida nutqda so‘zning asl ma’nosidan tashqari qo‘llanib, kasb
etgan ma’no yan anlam (yon ma’no, ya’ni ko‘chma ma’no) deyiladi. Ushbu
atamaning fransuzcha va inglizcha muqobili connotetion, Usmonli turk tilidagi
muqobili tali mânâ yoki ma’na-i talidir. Masalan, baş so‘zining asl ma’nosidan
tashqari “bir jamoani boshqaruvchi kishi”, “bir narsaning boshlang‘ichi” (ay


başı, yıl başı, satır başı) va boshqa bir necha “yon” (ko‘chma) ma’nolari ham
mavjud.

So‘zlarning tag ma’nosi ham bo‘ladi. Tag ma’no deganda hamma uchun

odatiy jumlalarning biror o‘rinda kimnidir kamsitish yoki kesatish ma’nolarida
qo‘llanishi tushuniladi.