Turk tili leksikologiyasi

IV.

Ma’ruza

Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar

(Tek Anlamlı ve Çok Anlamlı Kelimeler)

Dars rejasi:
1. Turk tilida bir ma’noli so‘zlar va atamalar
2. So‘zning asosiy ma’no bilan bog‘liq yangi tushunchalar ifodalashi
3. So‘zning qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida ko‘p ma’no angla-tishi (ko‘p
ma’nolilikning morfologik yo‘l bilan yuzaga kelishi)
4. Ko‘p ma’noli so‘zlar va omonim so‘zlar orasidagi o‘xshash va farqli jihatlar.


Tayanch tushunchalar: bir ma’nolilik; monosemiya (tek anlamlılık), bir

ma’noli so‘zlar; monosemantik so‘zlar (tek anlamlı kelimeler), ko‘p ma’nolilik

(çok anlamlılık; anlam çokluğu), ko‘p ma’noli so‘zlar(çok anlamlı kelimeler).
So‘zlar anglatadigan ma’nosiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:


1. Bir ma’noli so‘zlar (monosemantik so‘zlar) turk tilida tek anlamlı kelimeler
deyiladi. Ular faqatgina bir ma’noni bildiradigan va ko‘chma ma’noda
ishlatilmaydigan so‘zlar, ba’zi predmetlarning nomlari, aniq va mavhum otlar,
ya’ni atamalardir: televizyon, kulaklık, radyo, duvar, elek, özne, yüklem, zamiır,


atardamar, dörtgen, çekim, barış kabi.

Bir ma’nolilik (monosemiya) turkchada tek anlamlılık deyiladi. Bir
ma’nolilik so‘zning yagona ma’no, yagona tushunchani ifodalashidir: ağaç, taş,


dere, ekşi, sağlık kabi.

2. Ko‘p ma’nolilikturk tilida çok anlamlılık,anlam çokluğu, ko‘p ma’noli
so‘zlaresaçok anlamlı kelimeler deyiladi(fr. polisemie, ing. polisemantic,


polisemy). Ko‘p ma’nolilikdeganda bir so‘zning asosiy ma’no bilan bog‘liq yangi
tushunchalarni ifodalashi tushuniladi. Bir so‘zning ma’no rivojlanishi vositasida
asl ma’no bilan mavjud munosabatini yo‘qotmasdan yangi ma’nolar kasb etishi
ko‘p ma’nolilikdir. 
Turk tilida so‘zlarning asosiy qismini ko‘p ma’noli so‘zlar tashkil etadi. Ko‘p
ma’nolilik barcha so‘z turkumlariga xos bo‘lgan hodisa hisoblanadi. Masalan,
qadimgi turk tilidagi oturmak(o‘tirmoq) so‘zining oturmak, durmak(turmoq),

ikamet etmek (istiqomat qilmoq), tahta çıkmak (taxtga chiqmoq) ma’nolari, kün

(kun) so‘zining güneş (quyosh), gündüz (kunduz) ma’nolari, yiğit so‘zining genç

(yosh. navqiron), güçlü, cesur (kuchli, casur yigit) ma’nolari bor. Yoki hozirgi
turk tilidagi ağız (og‘iz) so‘zining organ (organ), kap ya da içi boş şeylerin ağız


kısmı (idish yoki ichi bo‘sh narsalarning og‘iz qismi), suyun deniz ya da göle

dökülen yeri (oqar suvning dengiz yoki ko‘lga quyiladigan joyi), kavşak

(chorraha), şive (sheva) va b. ma’nolari bor.
17

---

Ko‘p ma’noli dil (til) so‘ziga quyidagi misollarni berish mumkin: Hekim

hastanın diline baktı (Tabib bemorning tilini ko‘rdi). Özbek dili, Özbek halkının

milli dilidir (O‘zbek tili – o‘zbek xalqining milliy tili). Babasını gördüğünde dili

tutuluyor (Otasını ko‘rganda tili kalimaga kelmaydi) kabi.
Turk tilida ba’zi hollarda so‘zga qo‘shimcha qo‘shilgach, u ko‘p ma’no
anglata boshlaydi: 1. Yağlı pilav yedik (Yog‘li palov yedik). 2. Yağlı elini

peçeteyle sildi (Yog‘li qo‘lini sochiqqa artdi). Yağlı boyayla kapıları boyadık

(alifli bo‘yoq (масляная краска) bilan eshiklarni bo‘yadik). 1-gapda yog‘li so‘zi
“yog‘i ko‘p” ma’nosini, 2-gapda “yog‘ yuqi” ma’nosini, 3-gapda “alif


qo‘shilgan bo‘yoq” ma’nosini anglatgan. Yağlı yerde çalışıyor (Yog‘li joyda

ishlaydi) deganda esa yağlı so‘zi “tushum yaxshi bo‘lgan, serdaromad ish joyi”
ma’nosida qo‘llangan. 
Ko‘p ma’noli so‘zlarni omonim so‘zlardan farqlash kerak bo‘lgan. Chunki
ko‘p ma’noli so‘zlarning barcha ma’nolari bir-biri bilan bog‘liq bo‘ladi.
Masalan, göz (ko‘z) so‘zi ko‘p ma’noli so‘z bo‘lib, uning ma’nolari qaysidir
tomoni bilan bir-biriga o‘xshab ketadi: insanın gözü, yüzüğün gözü, ağacın


gözü, pencerenin gözü, işin gözü va b. Omonim so‘zlarning ma’nolari esa
mutlaqo bir-biriga o‘xshamaydi, ya’ni ular orasida ma’no bog‘liqligi bo‘lmaydi


(ot – olov, ot – o‘t, o‘t-o‘lan).
Turk tilida qo‘himchalarda hamko‘p ma’nolilikhodisasi uchraydi. Masalan, -li:


hayırlı, tatlı (egalik ma’nosi); tuzlu (narsaning ko‘pligi); -siz: tuzsuz, hatasız
(mavjud emaslik); güçsüz (miqdorning kamligi); -daş: sınıftaş, arkadaş (shaxs oti);