Turk tili leksikologiyasi

VIII.

Ma’ruza

Frazeologiya – iboralarni o‘rganuvchi soha

Dars rejasi:
1. Turk tilining frazeologiyasi haqida ma’lumot
2. Frazeologiya keng va tor ma’noda
3. Turk tilshunosligida deyim, söz grubu va özdeyiş orasidagi o‘xshashlik va
farqliliklar
4. Iboralarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari


Tayanch tushunchalar: frazeologiya (frazeoloji, deyimler), ibora, aytim

(deyimler), tilning frazeologik qatlami (Deyim hazinesi), turg‘un ibora, söz

grubu, özdeyiş, polisemantik iboralar, sinonimik iboralar, antonimik iboralar,

omonimik iboralar.

Frazeologiya (lotincha frazes «ibora», logos «ta’limot» yoki «fan») iboralarni
va ularning ma’nolarini o‘rganadi. Turk tilshunosligida frazeoloji atamasi
bo‘lsa-da, ushbu atamaga kamdan-kam hollarda murojaat qilinadi. Bu o‘rinda,
asosan, deyimler (ibora, aytim) atamasi qo‘llanadi. O‘z ma’nosidan farqli ma’no
tashuvchi, obrazli ifoda xususiyatiga ega bo‘lgan so‘z birikmalariga deyimler

(iboralar) deyiladi: abayı yakmak (‘chakmonni yoqmoq’, ya’ni oshiq bo‘lib

qolmoq, yuragidan urmoq), saman altından su yürütmek (‘somon tagidan su

yuritmoq’, ya’ni zimdan ish qilmoq) va b.
Umumiy tilshunoslikda ikki yoki undan ortiq so‘zning yaxlit holda bir
ma’noni ifodalashiga ibora (deyim) deyiladi: keyifçatmak (kayf-safo qilmoq),

boşa kürek sallamak (behuda eshkak eshmoq, ya’ni behuda urinmoq),

sözlerinitartmak (so‘zlarinin tarozida tortmoq, ya’ni o‘ylab gapirmoq), sözü

ağzından almak (gapini og‘zidan olmoq), dereyigörmedenpaçayısıvamak

(darani ko‘rmasdan pochasini shimarmoq), elsıvamak (yeng shimarmoq),

hertaraktabezivar (har taroqda bo‘zi bor, ya’ni har yomon ishda qo‘li bor),

karıncayı bileincitmemek (chumoliga ham ozor bermaslik) kabi.
39

---

Frazeologiya fani tilshunoslikning muhim sohalaridan biridir. Tilning

frazeologik qatlamini bilmay turib, nutqni na og‘zaki, na yozma shaklda
tushunish, na u tilda erkin so‘zlashish mumkin. Frazeologiya keng va tor
ma’noda tushuniladi. Keng ma’noda, frazeologiya, turg‘un birikmalarning
barcha turlari: qo‘shma tarkibli atamalar, qo‘shma va juft so‘zlar, balandparvoz
iboralar, gazeta shtamplari, aforizmlar, maqollar, matallar, idiomalar va shunga
o‘xshash birikmalarni o‘z ichiga oladi.Tor ma’noda, frazeologiyaning qamrovi
juda toraytirib yuboriladi va faqat iboralar o‘rganiladi. (O‘zbek tilida maqol,
matal, aforizmlar, iboralarni umumiy o‘rganadigan soha paremiologiya deb ham
yurilimoqda.)
Yuqorida ta’kidlangan hodisalardan faqat bir turi – so‘zlarning turg‘un
birlashishi hodisasi – turg‘un iboralarni til birligi deb baholash mumkin.
«Frazeologik birlik bo‘lish uchun so‘zlarning obrazli birlashuvi obrazli ma’no,
ko‘chma ma’no anglatishi shart»
9
. Bunga ko‘ra, frazeologik birlikdan kelib

chiqadigan ma’no uning tarkibidagi so‘zlarning alohida leksik ma’nolari

yig‘indisiga emas, birikmaning umumlashgan ma’nosiga teng bo‘ladi. 
Turk tilshunosligida olimlar orasida iboralar haqida turli fikrlar mavjud bo‘lsa-
da (“deyim”, “söz grubu”, “özdeyiş”), ular yagona fikrga (deyim) asoslanishadi.
Ya’ni deyarli barcha olimlar iboralarga quyidagicha umumiy ta’rif berishadi: “Bir
tushunchani, holatni jozibador bir ifoda bilan yoki o‘ziga xos bir birikma ichida
ta’kidlagan va asosiy ma’nolaridan alohida boshqa bir ma’nosi bo‘lgan
qoliplashgan birikmalarga frazeologizmlar (deyimler) deyiladi»
10
- deyishadi.

Masalan: ‘burnu bűyűmek’ (‘burni ko‘tarilmoq’) - “deyim”, ‘acıları dindir-