Turk tili leksikologiyasi

Tayanch tushunchalar: arxaizmlar (eskirgan so‘zlar - eskimiş kelimeler),

istorizmlar (tarixiy so‘zlar – tarihi kelimeler), neologizmlar (yangi paydo

bo‘lgan so‘zlar – yeni kelimeler).
So‘zlar eskilik va yangilik xususiyatiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1.
Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar;

2.
Yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar.

Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi:
1.

Arxaizmlar (eskirgan so‘zlar - eskimiş kelimeler) – hozirgi kunda mavjud
bo‘lgan va qo‘llanilayotgan narsa, voqea-hodisalarning eskirib qolgan nomlari:

gün – xalq, dilmaç – tercüman kabi.
2.

Istorizmlar (tarixiy so‘zlar – tarihi kelimeler) – bugungi kunda mavjud
bo‘lmagan, qo‘llanilmayotgan narsa, voqea-hodisalarning tarixda qolib ketgan
nomlari: kapıkulu, köle, kadı, paşa, sadrazam kabilar.
Arxaizm va istorizmlar quyidagi xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi:
1.
Arxaizmlar bugungi kunda mavjud bo‘lgan narsa, voqea-hodisani bildirsa,

istorizm - tarixiy voqea, narsa va hodisalarning nomini bildiradi.

2.
Arxaizmlarning bugungi kunda sinonimlari ishlatiladi, istorizm esa o‘tmish

voqeligining nomi bo‘lib, hozirgi kunda ularning o‘rnini bosa oluvchi boshqa

lug‘aviy birlik ishlatilmaydi.
38

---

Neologizmlar (yangi paydo bo‘lgan so‘zlar – yeni kelimeler) – jamiyat
taraqqiyotining turli bosqichlarida paydo bo‘lgan yangilik bo‘yog‘iga ega
bo‘lgan so‘zlar. Masalan, XX asrning 2-yarmida, fan-texnika rivojlanishi
natijasida astronot, roket, bilgisayar kabi so‘zlar yangi so‘zlar edi, XX asr
oxiriga kelib esa, bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida borsa, döviz, aksiyon,

lisans kabi so‘zlar lug‘atdan joy ola boshladi.
Demak, arxaizm va neologizmga o‘zgarmas hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi.
Balki davr o‘tishi bilan yangi so‘zlar umumiste’moldagi so‘zlarga, ba’zan
eskirgan so‘zlar qatoriga ham o‘tib qolishi mumkin. Ba’zan eskirgan so‘z yana
ishlatila boshlashi ham mumkin.