«turizmda logistika» fanidan oraliq nazorat ishi

Bobur Mirzo va boshqalar ham safarlarga chiqishda qo‘shinni o‘z vaqtida qurol- yarog‘, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak va boshqa barcha zarur narsalar bilan ta’minlashga juda katta ahamiyat berishgan.

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, buyuk bobokalonimiz Amir Temur davrida hozirgi zamon axborot va kompyuter texnologiyalari boTmaganiga qaramay, qo‘shinni tashkil etish va ta’minotida integrallashgan logistika asoslari qo‘llangan ekan.
Tarixiy manbalar shuni ko‘rsatadiki, 1391-yili A.Temur Oltin 0‘rdaga hujum uyushtirish uchun 200000 jangchi to‘plagan.

Armiyaning asosiy tashkiliy tuzilmasi quyidagilardan iborat bo‘lgan: otliq kamonchi jangchilar, piyoda jangchilar va qo‘rg‘on- lami zabt etuvchi mutaxassislar otryadi hamda hasharchilar deb ataluvchi ittifoqdosh davlatlarning qo‘shinlari (eslatma, A.Temur qo‘shini yurishlarida jangovar fillardan ham keng foydalanilgan).

TahJillar shuni ko‘rsatadiki, qo‘shinni boshqarishda Buyuk bobokolonimiz hozirgi zamon menejmentining asoslaridan foyda- langan. U boshqaruvni vertikal (iyerarxik) yo‘nalishda tashkil etgan va shu bilan bir paytda qo‘shinlar harakatini gorizontal yo‘nalishda muvofiqlashtirib olib borgan. Yana bir narsani eslatib o‘tish joizki, A.Temur qo‘shinida intizom juda qattiq bo‘lishiga qaramay, u ko‘pincha jangchilami yengil jazolagan (personalni boshqarish). Masalan, 1376-yili Xo‘janddagi qo‘shin bosh ko‘targanda, qo‘zg‘oIon qatnashchilarini qattiq jazolash o‘miga, qo‘shinni tarqatib, jangchilami boshqa qo‘shinga qo‘shib yuborgan. Janglarda jasorat ko‘rsatgan jangchilarga katta iltifotlar ko‘rsatilgan. Masalan, bunday jangchilar 9 marotaba jinoyat qilishsa ham jazodan ozod etilishi va bu buyruq ulaming avlodlariga ham tegishli ekanligi qayd qilingan.

Qo‘shin quyidagi iyerarxik boshqaruv tuzilmasiga ega boTgan. har o‘nta jangchiga bitta boshliq (o‘n boshi), har yuztasiga yuz boshi, har mingta jangchiga mingboshi, keyingisiga tumanboshilar rahbarlik qilishgan. Butun armiya korpus «faudj» larga ajratilgan. Har bitta polk o‘zining maxsus ko‘rinishdagi bayrog‘i va tug‘iga ega bo‘Igan (logistikada shtrix- kodlash).

Jang paytida buyruqlar aniq boMishi va shu bilan birga har xil talqinga olib kelinmasligi shart edi. Buning uchun qo‘shin har xil rangdagi bayroqlardan foydalangan. Bayroq A.Temuming shtabi tepasida ko‘tarilgan.

A.Temur qo‘shinida jangchilarning kiyim va qurol-aslahalar bilan ta’minlanishiga katta ahamiyat berilgan. Har bir jangchi nayza, hanjar, qalqon, cho‘qmor, kamon va 30 ta o‘qi bor o‘qdon bilan qurollangan. Ko‘pchilik jangchilar ikkitadan hanjar hamda chap tarafida uzun va o‘ng tarafida kalta qilich bilan qurollanishgan. Eng nufuzli otryadlarning otlari himoya aslahalari bilan berkitilgan.

A.Temur janglardan tashqari paytlarda jangchilar uchun bayramlar tashkil etgan (personalni boshqarish), jangchilar sarkar- daga juda sodiq bo‘lishgan.

Qo‘shinning ta’minlanganlik darajasi va harbiy layoqatini baholash uchun A.Temur ko‘plab ko'riklar va harbiy mashqlar o'tkazib turgan (eksperimentlarni rejalshtirish). Tarixchilarning bayon qilishicha, armiyada jangchilarga harbiy kiyim kiyintirishni birinchi marotaba A.Temur boshlab bergan.

2. Transport xizmatlari - turizm sohasidagi xizmatlarning asosiy turlaridan biri. Ular turdagi turdagi ulushning asosiy ulushini hisobga olishdi. Davomiyligi, sayohat masofasiga qarab, u (aksariyat hollarda) 20 dan 60% gacha. Turistik tashkilotlar turistik tashkilotlar tomonidan sayohat paytida sayyohlarni tashish uchun qo'llaniladi.
Transport sayyohlik - bu turli xil turistlar guruhlarining sayohatlari (vaucherlari) turli xil foydalanilgan yo'nalishlar bo'yicha sayohatlardir. Transport sayohati turizmning mustaqil turidir va umuman turistik mahsulotning tarkibiy qismi sifatida ko'rib chiqiladi.
O'z sayohatini rejalashtirayotganda, sayyoh dam olish joyiga etkazib berish tezligi, turar joyni, yuklarni tashish, kuch sharoitida to'xtatish, Dam olish uchun sharoitlar, shovqin darajasi, zararli ekologik omillar mavjudligi va albatta, - xavfsizlik.
Ushbu ishning asosiy vazifalari kirish va chiqadigan turizm paytida ishlatiladigan transport turlarining asosiy usullarini aniqlashdir.
.Turistik bozorda transport xizmatlarining roli va o'rni
Tashish har qanday mamlakat iqtisodiyotining moddiy bazasining muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Uzoq vaqtdan boshlab transport dvigateli taraqqiyotning dvigateli bo'ldi. Odam odamlarni va yuklarni tashish uchun biron bir vositadan foydalangan. G'ildirakning ixtirosi va turli xil dvigatellar bilan, odam harakatlanishni boshladi: vagonlar, bug'da, bug'da, bug'xonalar, bug 'lokomotivlari, havo kemalari va turli xil maqsadlarda sayohat qilishga imkon berdi
Hozirgi kunda transport davlat iqtisodiyotining muhim qismlaridan biri bo'lib, rivojlanayotgan va yuqori darajada rivojlangan iqtisodiy va ijtimoiy ma'lumotlar bazasidan biridir. Tashish iqtisodiyotning normal ishlashini ta'minlaydi, ijtimoiy ishlarning samaradorligini oshiradi, iqtisodiyotning turli tarmoqlari korxonalari va boshqa turli sohalardagi korxonalar korxonalarining xom ashyo manbalariga eng mosligini hisobga olgan holda ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish shartlarini yaratadi va Mahsulotni iste'mol qilish, ixtisoslashtirish va ishlab chiqarish sohasidagi hamkorlik sohalarida savdo, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarni rivojlantirish imkonini beradi. Transport turizmni rivojlantirishning etakchi omili hisoblanadi.
Ijtimoiy muammolarni hal qilishda, aholining biznes, madaniy va sayyohlik qatnayi, mamlakat ichidagi va chet elda madaniy almashinuvni rivojlantirishning roli. Tashish xalqaro iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga, turli mamlakatlar o'rtasida o'zaro manfaatli almashinuvni amalga oshirishga hissa qo'shayotganini ta'minlaydi.
3. Hozirgi vaqtga kelib turizm halq xo‘jaligining asosiy tarmoqlaridan biri (neft sanoati va avtomobilsozlikdan keyin) bo‘lib qoldi. Ba’zi davlatlar byudjetining asosiy (50% dan yuqori) qismini turizmdan keladigan daromad tashkil qilib, davlat iqtisodiyotini yuqori pog‘onaga ko‘tarishda muhim ahamiyatga ega. Xususan, O‘zbekistonda ham turizmni rivojlantirishga katta ahamiyat berilmoqda 1999-yil 15-aprelda «O‘zbekistonda 2005 yilgacha bo‘lgan davrda turizmni rivojlantirish davlat dasturi» qabul qilingan.²
Turistlarga transport xizmatini ko‘rsatish turizm industriyasining eng asosiy
qismlaridan biri hisoblanadi. 1990 yillargacha ichki, halqaro turizmga xizmat qiluvchi avtomobil, daryo, dengiz, temir yo‘l va aviatsiya transportini o‘z ichiga
oluvchi yagona transport tizimi mavjud edi. Barcha turistik xizmatlar tuzilishidagi
transport xizmati hissasining 40%dan ortiqqismini tashkilqilar edi. Transport
sayohatlari turizmning mustaqil ko‘rinishi sifatida qaraladi. Transport sayohati turli xil transport vositalaridan foydalanib, ishlab chiqilgan yo‘nalishlar bo‘yicha turistlar guruhlarining sayohatidir.
Transport sayohatlari harakatlanish yo‘nalish(marshrut)i, foydalanilayotgan transport turi, yo‘nalish trassasining qurilishi, sayohatning muddati, mavsumiylik va boshqalar bo‘yicha tasniflanadi. Mobil transporti turi sifatida avtobus va yengil avtomobildan mustaqil yo‘nalishlardagi kabi turistlarni aeroport (vokzal)dan mehmonxonaga yoki aksincha, olib borib quyishda keng foydalaniladi. Harqanday turist o‘z sayohatini rejalashtirayotganda manzilga yetib olish (yetkazish) tezligi, sayohatqulayligi (komforti), qiymati, yuklarini olib borish (ularning og‘irligini hisobga olgan holda) imkoniyati; to‘xtash joylari, ovqatlanish sharoitlari, shovqin darajasi, vibratsiya, dam olish va (tunash) uxlash jarayonlari, ekologik va albatta xavfsizlik kabi omillarni hisobga oladi. Ijobiy omillar qancha ko‘p bo‘lsa, shunchalik transport sayohatining qiymati oshadi. Havo transportida sayohat ham charter, ham reysli samolyotlar vositasida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda havo transportidan foydalanishda 1000 dan ortiq
aviakompaniyalar faoliyat olib bormoqda. O‘zbekistonlik sayyohlar TU-134, IL62, «Boing», AN-24, AN-16 samolyotlaridan foydalanadilar. Turizm rivojlangan davlatlarda turistik maqsadlarda vertolyotlardan va boshqa havo transporti vositalaridan: dirijabl, havosharlari, paraplanlar, deltaplanlar va xokozolardan
foydalaniladi. Samolyotdagi komfort sharoitlar, ovqatlanish va boshqa omillariga ko‘ra joylar quyidagi sinflarga bo‘linadi: birinchisinf (F), biznes sinf, iqtisodiy sinf (U), boshqalar.
Turistik maqsadda havo yo‘llari orqali amalga oshiriladigan sayyohatlar
muntazam, mavsumiy va bir martalik ko‘rinishlarda amalga oshiriladi. Milliy yoki alohida aviakompaniyalarda turli xil ko‘rinishdagi imtiyozlar joriy etilgan: ya’ni mavsumiy, korporativ, bolali yo‘lovchilar, guruhlar, yosh oilalar va boshqalar uchun.
Yo‘lovchilarni, shu jumladan, turistlarni tashish har xil transport turlarida, chunonchi, havo, yer usti, suv transportida amalga oshiriladi. Turistik tashuvlar uchun transport turlarining ommaviyligi yoki talab etilish darajasi mamlakatning jo‘g‘rofiy o‘rni va iqlim sharoitlariga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, milliy an’analariga, odamlarning ijtimoiy holati va turmush darajasiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Har bir transport turining o‘z ustun jihatlari va kamchiliklari mavjud bo‘lib, ular tarixiy rivojlanish, texnik, iqtisodiy va ekologik ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi, ammo transport tizimlarining barcha turlari bir asosiy maqsadni — tashish xizmatlarini ko‘rsatishda sayohatchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirishni ko‘zlaydi. Shundan kelib chiqib, turistlarga transport xizmatlari ko‘rsatishni turistlarni va ularning yuklarini bir joydan ikkinchi joyga mumkin qadar tez va qulay sharoitlarda tashish uchun mo‘ljallangan xizmatlar majmui deb ta’riflash mumkin.
Turistik xizmat ko‘rsatishda foydalaniladigan avtomobil xizmati uchta asosiy yo‘nalishni o‘zida mujassamlashtiradi:

1. 
   avtobusda sayohatni tashkil etish;
   
2. 
   turistlarning shaxsiy transportida sayohatni tashkil etish;
   
3. 
   avtomobillarni turistlarga prokat (ijra)ga berish.
   

Avtomobil transporti turizmda eng ko‘p va keng miqyosda foydalaniladi. Chunki u turistlarni «eshikdan eshikkacha»³ eltib qo‘yishni ta’minlaydi. Ushbu maqsadlarda muntazam yo‘lovchi tashish uchun reys avtobuslari va nomuntazam – turistik korxonaning xususiy transporti va turistning shaxsiy transporti qo‘llaniladi.
4. Suv transporti⁴ ositalari orasida suv osti (ekskursiya suv osti qayiqlari) va suv usti (teploxodlar, sayohat kemalari, dengiz paromlari, sayr kemalari, yaxtalar, katerlar) transportlari farqlanadi. Turizmda suv transporti vositalari ta’minoti bilan bog‘liq masalalari asosan dengiz va daryoda turistik maqsadlarda muntazam va nomuntazam yo‘lovchi tashish misolida qarab chiqiladi.
Turistik mahsulotlar tarkibida transportning ulushi
Turistik mahsulotlar tarkibida turistlarni tashish xizmati yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Bu shu bilan ifodalanadiki, barcha turistik yo‘nalishlarda (piyodalardan tashqari) sayohatchilarni dam olish yoki ekskursiyaga eltish va uyga qaytishi uchun transport bo‘lishi tabiiy hol bo‘lib qolmoqda.
Turizm faoliyat turi sifatida turistlarni doimiy yashash joyidan tashqariga chiqishi bilan uzviy bog‘langan va uni transport ta’minotisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Transport ta’minoti turistik infrastrukturaning muhim elementi hisoblanadi va turistik mahsulotlar tarkibiga kiritilgan asosiy kompleks xizmatlarni tashkil qiladi. Transport korxonalari turizm tizimini shakllantiruvchi turistik korxonalarning alohida ko‘rinishlari sifatida qarab chiqiladi.