Turizm asoslari

1. Ekologiya nima?
2. Ekologiya va turizm deganda nimani tushunasiz?
3. Tabiiy-iqlim resurslari haqida nimalami bilasiz?
4
. 
Turizm ekologiyasi nima degani?
5. Ekologik turizm haqidagi ftkringiz qanday?
6. 0 ‘zbekistonda eko turizm n i amalga oshirish m um kin b o ‘Igan
hududlardan qaysilari sizga m a ’lum?
7. 
Hozirda ekologik krizis holatiga kelib qolgan hududlardan namunalar
keltiring.
8. Ekoturizmni amalga oshirish muammolari qaysilar?
9. Milliy park va zaxiralar haqidagi fikringizni ifodalab bering.
10. Ekoturiz/nning qanday turlari mavjud?
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1995-yil 2-iyundagi «Buyuk 
ipak yo‘li»ni qayta tiklashda 0 ‘zbekiston Respublikasining ishtirokini ayj 
o ld ir'h va Respublikada xalqaro turizmni rivojlantirish borasidagi chora 
-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni.
2. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 23- 
martdagi «Madaniy boylikiami olib chiqish va olib kirish haqida»gi qarori.
3. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999-yil 15-apreldagi 
«2005-yilgacha bo‘lgan davrda 0 ‘zbekistonda turizmni rivojlantirish Davlat 
dasturi to‘g‘risida»gi Farmoni.
4. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 2001-yil 30-aprelda qabul 
qilgan «Madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish 
to ‘g‘risida»gi Qonuni.
5. 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999-yil 20-avgustda qabul 
qilgan «Turizm to‘g‘risida»gi Qonuni.
6. Основы туристской деятельности (Учеб. пособие). Составитель 
Ильина Е.Н. —М.: Советский спорт, 2000 г.
7. Биржаков М.Б. Введение в туризм. Санкт — Петербург, 2008
8. Trevel G uide U zbekistan — Tashkent: N ational Company 
Uzbekturizm, 2003.
9. Tourism and Poverty Alleviation-Recommendations for Action. WTO,
2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1 4 -B O B . M IL L IY PA RK YA R E Z E R V A T SIY A L A R
14.1. Milliy p ark haqida tushuncha.
14.2. Milliy park va rezervatsiyalam ing o ‘ziga xos xususiyatlari 
va ularning turizm ga daxldorligi.
14.1. Milliy park baqida tushuncha
H ududlarning o ‘zgartirilishi dastlabki ta b ia tn in g ozgina qism ini 
boMsa ham saqlab qolish muam m osini, h am d a m a ’lum bir m am lakat, 
jam iyat yoki b u tu n insoniyatning m ad aniyatidagi m adaniy-tarixiy 
qadriyatiarini ifodalovchi inson to m o n id a n yaratilgan obyektlarni 
saqlash m uam m osini keltirib chiqardi. B un ing u ch u n dunyoning 
deyarli b arch a davlatlarida quruqlik va suv m aydonlarida m a’lu m
b ir uchastkalar ajratilgan va q o ‘riqlanuvchi h u d u d la r, — deb e ’lon 
qilingan. Bu yerlarda insonning xo‘jalik faoliyati q a t’iy cheklangan, 
o ‘simlik va hayvonot olam i rivojlanishini qoM lab-quw atlash u ch u n
zarur b o ‘lgan b arch a sharoitlar yaratilgan h a m d a inson to m o n id an
yaratilgan obyektlarni saqlashdagi fao liy atd an tashqari barchasi 
taqiqlangan.
T urizm xo‘jalik faoliyatining m uhim ta rk ib iy qism i hisoblanadi 
va alohida q o ‘riqlanuvchi hududlarda q a t’iy nazo rat qilinuvchi 
hajm da rejali am alga oshiriladi.
Milliy parklardagi va boshqa q o ‘riq lan u v ch i rezervatsiya va 
obyektlardagi faoliyat o 'z -o 'z in i m oliyalash vositasi va m anbayi, 
tabiatni q o ‘riqlash vositasi b o ‘lib xizm at qilishi m um kin. Lekin, 
ko‘pincha park va hududlar ushbu m am lakat budjetidan moliyatanadi 
va milliy ta ’sir zonasidan tashqarida jo y la sh g a n boMsa xalq aro
tashkilotlar tom onidan moliyalanadi. Buning u ch u n turizmni tartibga 
solish va b o sh q a rish , h u d u d yoki o b y e k tn i ro ‘yxatga k iritish
ko‘rsatkichlariga am al qilish lozim.
Tabiiy tu riz m yoki ek o tu rizm d e y ilg a n d a , tab iatn in g in so n
to m on id an o ‘zlashtirilm agan joylaridagi tu riz m i tushuniladi. B unda 
turizm ning m aqsadi va usuli — o ‘simlik va h ayv on ot olam ini, ushbu 
hududda joylashgan barcha tarixiy, zam onaviy, m adaniy qadriyatlam i 
kuzatish va o ‘rganishdan iborat. Tabiiy tu riz m turizm ning b o shqa 
turlaridan tabiiy m uhitga kuchsiz ta ’siri b ilan farqlanadi va keng
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlangan infratuzilm aga m uhtoj boMmaydi. Lekin, Amerikalik 
ek o tu ristlar b esh yulduzli o tellard a tu n a sh n i xush ko‘rishadi. 
Ekoturizm usullari qam rovi ju da keng bo‘lib, ularga o4simlik va 
hayvonoi olamidagi tabiiy holatlami o ‘rganishda ilmiy yondashuvdan 
tortib, tabiatga nom untazam sarflargacha kirishi mumkin.
Q o‘riqlanuvchi hududni tashkil etishning eng keng tarqalgan 
shakli milliy bogM amiyaratish hisoblanadi. P arklarshundayjoylarda 
tashkil qilinadiki, u yerlarda ekoturizm sezilarli t a ’sirga uchram agan 
va inson xo‘jalik faoliyati natijasida o‘zgarm agan b o ‘lishi, o‘simlik 
va hayvonot olam i dastlabki ko‘rinishda saqlangan va alohida qiziqish 
uyg‘otadigan h am d a o ‘ziga xos ju d a chiroyli landshaftlar mavjud 
bo‘lgan hud ud lar b o ‘lishi kerak. Parklar davlatning yuqori organlari 
q aro ri va k e lish u v ig a b in o a n x a lq a ro ta sh k ilo tla r, m a salan , 
Y U N ESK O q aroriga binoan yaratiladi.
Bunday qarorlarga asosan ajratilgan hududlarda, ya’ni milliy 
park deb e’lon qilingan hududlarda xo‘jalik faoliyati, tabiiy resurslami 
ekspluatatsiya qilish, foydali qazilm alar qazib olish, aholi ko‘chib 
kelishi taqiqlanadi. Bir vaqtning o‘zida belgilangan nazorat qilinuvchi 
ch eg aralard a ilm iy m aqsad lard a p arkk a kirish h am da estetik
rohatlanish m aqsadlarida turistlarga kelib ketishiga ruxsat beriladi. 
Bunday hududlarga turizm juda katta miqdorlarda daromad keltiradi. 
M asalan, R u and a milliy bog‘ida g‘orlarni tom osha qilishga kelgan 
turistlar yiliga 1 m ln. dollargacha darom ad keltirishadi. G alapagos 
oroUaridagi (Ekvador) milliy bog‘ yiliga turizm dan tushuvchi bevosita 
darom ad ko‘rinishida 700 ming dollargacha oladi. Hisoblar shuni 
ko‘rsatadiki, Keniya milliy bog‘ida h a rb iry e r2 7 m ingAQSH dollari, 
filiar to 'd asi 600 m ing dollar turizm dan darom ad keltiradi. Bu 
raqam lar shuni izohlam oqdaki, ushbu hayvonlartirikligida, ovchilar 
oMjasiga aylanishiga nisbatan bir necha m arotaba ko‘p darom ad 
keltiradi, shun in g uchun ular uzoq yashaydi. Ushbu adolatli shior 
Afrika milliy b o g la ri ishchilari orasida mashhur.
Quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin:
- ilmiy q o ‘riqxona, q a t’iy ilmiy m aqsadlarda q o ‘Uaniluvchi 
qo‘riqlanadigan hudud, masalan, hayvonot olamining noyob vakillari 
saqlangan G alapagos oroli;
- milliy p ark , fan , m a ’rifat, dam olish m aqsadlarida milliy yoki
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

x alq aro ah am iy atg a ega b o l g a n m a sh h u r ta b iiy va lan d sh aft 
h ududlarni him oya qilish u c h u n yaratiladi. T ijorat faoliyati, foydali 
qazilm alar qazib olish, san o at, qishloq xo‘jaligi ishlari taqiqlangan. 
Turli m am lakatlarda joylashgan 300 dan ortiq k atta m illiy parklarni 
h im oya qilish m um kin. M asalan , K anadada B a n ff m illiy parki 
m ash h u r bo‘lib, unga 1885-yil asos solingan, h u d u d i 6400 kv. km., 
nina bargli o ‘rm on bilan qop lan g an. U nda kiyik, tog* echkisi, keng 
shoxli q o ‘y, ikki yuzga yaqin q u sh lar yashaydi;
— tabiat esdaliklari, tabiiy yoki inson yaratgan m adaniy-tarixiy 
diqqatga sazovorjoy v ao b y ek tlam i saqlash u ch u n yaratilgan. Bular 
qatoriga G iza ehrom larini va dunyoning boshqa qism laridagi tarixiy 
yodgorliklam i kiritish m um kin;
— yow oyi hayvonlar q o ‘riqxonasi, hayvonlam ing alohida turlari, 
biologik jonivorlar guruhini saqlanib qolish u c h u n tashkil etiladi;
— q o ‘riq la n u v c h i la n d s h a f t ( m a n z a r a ) , a l o h id a m u h im
elem en tlam in g gorm onik b ir-b irig a m uvofiq b o ig a n va noyob 
h o latlam i tashkil etuvchi ta b ia t landshaftlarini saqlab qolish uchun 
tashkil etiladi. Landshaftda qurilish, ya’ni yo‘Ilar, in sho otlar, sanoat 
o b yek tlari, elektr uzatuv lin iy alari qurish ta q iq la n a d i. B unday 
h u dudlar odatiy turm ush tarz i va ushbu rayonning iqtisodiy faoliyati 
chegarasida turizm va d a m olish shaklida ijtim oiy foydalanishga 
topshirilgan. Lekin, ko‘p in c h a landshaft noyob in sh o o tlar bilan 
bezaladi, masalan, ko‘priklar, ular insoniyat aqlining so f m o‘jizalarini 
o ‘z la rid a ifoda qilishadi. Q a d im iy la rid a n q u y id a g ila rn i aytish 
m um kin: Italiya, Ispaniya va Portugaliyadagi rim akveduk (osma 
quvur)lari, hozirgi kunda u la r turistik m arkaz landshaftlarining 
ajralm as qismiga aylangan. U lar qatoriga yana T h e Bay Bridge 
ko‘prigini kiritish mumkin. San-Fransisko ko‘rfazidan o ‘tgan ko‘prik, 
uni b a ’zan «San-M ateo k o ‘prigi» — San M ateo Bridge deb ham
atashadi. U 1963-yili qurilgan va A Q S H da eng u zu n va chiroyli 
ko‘prik hisoblanadi, uzunligi 13 km;
— antrapologiya - ta b iat bilan uyg‘unlikda yashovchi va uning 
resurslaridan a n ’anaviy foydalanuvchi m ahalliy ah o li hayotining 
tabiiy sharoitlarini m uhofaza qilish u ch u n yaratiladi;
— k o ‘p to m o n lam a fo y d a la n u v c h i b o s h q a rila d ig a n h u d u d
(boshqariluv resursli h u du d ) tabiiy resurslar, h ay v o n o t dunyosi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rek reatsio n salohiyatini b a rq a ro r rivojlantirish va qayta ishlab 
chiqarish m aqsadida yaratiladi. Bunday parklar q it’alarning turli 
qism larida qurilgan va b a ’zan ju d a katta hududni egallaydi.
14.2. M illiy park va rezervatsiyalarning o ‘ziga xos xususiyatlari 
va ularning turizmga daxldorligi 
Eng mashhur milliy parklar
Milliy parklar ajoyib tabiat obyektlari (sharshara, go‘zal landshaft, 
orol va h.k.) b o ‘lgan rezervatsiya, hudud yoki akvatoriyalardir. Milliy 
park d eb e ’lon qilingan b a’zi h u d ud lar tarixiy aham iyatga ham ega 
bo‘ladi. M asalan, tarixiy milliy k o ‘riqxonalar. Bular m ashhur kishilar 
va arb o b lar vatani, harbiy to 'q n ash u v yoki m uhim tarixiy hodisa 
b o ‘lib o ‘tg a n jo y la r bo‘lishi m um kin.
D unyodagi birinchi milliy p ark — Yellouston parkidir, u 1672- 
yili A Q S H d a tashkil etilgan. M illiy parklam i'yaratishning ikkinchi 
tashabbuskori - K anada b o ‘lib, u yerda 1885-yil Banff milliy parki 
tashkil etildi. Serqoya tog‘larining sharqiy yonbag‘ridagi 10 kv. mil 
(26 kv. km ) hudud milliy park, — deb e ’lon qilingan. Hozirgi 
kunda b u park 6400 kv.km d a n ortiqroq joyni egallaydi. Park 
hududida b ir n ech ta muzlik va k o ‘llar bor.
O datda milliy parklar davlatning yuqori organlari tom onidan 
tashkil etiladi. Shu kungacha yer yuzida 3500 dan ortiq milliy parklar 
mavjud boMib, ulardan 2600 tasi katta parklar hisoblanadi va xalqaro 
aham iyatga ega — BMT ro ‘yxatiga kiritilgan. Dunyodagi eng katta 
p arklar Banff, Kaziranga, Corbett, Serengeti, Tsavo, Gagady, Kruger. 
Milliy parklar davlat yoki bir nechta davlatlar himoyasida saqlanadi.
M illiy park larni tashkil etish va qo‘llab-quw atlash b o ‘yicha 
ko‘pgina sh artn om alar tuzilgan. T he Yondon C onvention for the 
Protection o f African Fauna and Flora 1933-yili qabul qilinib, Afrika 
va dunyoning boshqa m intaqalarida milliy parklar tashkil ctilish 
jarayoni boshlab yuborildi. The Pan American Convention on N ature 
P ro tection 1942-yiIning m ay oyida kuchga kirgan va b ir nechta 
m a m la k a tla rn i b irla sh tirg an (A Q S H , G v atem ala, V enesuela, 
Salvador, G aiti, keyinroq esa — D om inikan Respublikasi, Meksika, 
Ekvador, A rgentina, N ikaragua, Peru va Braziliya q o ‘shilgan). Bu 
bitim dan k o ‘zlangan maqsad yer va suv, shuningdek, tabiatning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

mahalliy resurslarini, ayniqsa, yo‘qolib ketayotgan noyob hayvonlar 
va qushlarni, P eru C hangalzoridagi kam sonli ah o lin in g tab iiy
hayotini m u h ofaza qilishdan iborat. T h e International U n io n fo r 
Conservation o f N atu re and N atural R esources (IU C N ) 1948-yil 
Fontainebleau, Fransiyada tuzilgan. Ittifoqning asosiy m aqsadlari
— hududdagi o 4sim lik va hayvonot dunyosini m uhofaza qilishni 
rejalashtirish, ilm iy, ilm iy-tadqiqot va m ad an iy faoliyat yuritishdir. 
1958-yil bu tashkilot BMT ga milliy parklarni yaratish va qoMlab- 
qu w atlash n i n azorat qilish haqida ta k lif kiritgan. Shu yili M illiy 
parklar b o ‘yicha BM Tning X alqaro Komissiyasi ham tuzilgan.
1962-yil S ie tld a m illiy p a r k la r b o ‘y ic h a b ir in c h i J a h o n
konferensiyasi o ‘tkazildi, unda 70 d an o rtiq m am lak atlar vakillari 
ishtirok etdi. 1969-yili Dehlida b o ‘lib o ‘tgan IU C N ning 0 ‘n in ch i 
Bosh Assambleyasida Milliy parklam ing um um iy konsepsiyasi ishlab 
chiqildi. U nga muvofiq:
Milliy park — nisbatan katta m u zofot yoki h ud ud b o ‘lib,
— bir yoki b ir nechta ekotizimga inson va uning xo‘jalik faoliyati 
ta ’sirida m u him o ‘zgartirishlar kiritilm agan b o ‘lishi;
— o ‘sim lik va hayvonot dunyosi o ‘ziga xos ajralib turish i, h u d u d
esa ilmiy qiziqishga ega bo‘Iib, q o 'riq la n ish i va o 'rganilishi;
— m ahalliy tab iat landshaftlari o ‘zin in g tabiiy go‘zalligi bilan
ajralib turishi;
— m am lakatningtegishli va m u h to r hukum ati hududda ekologik, 
geom orfologik yoki estetik xususiyatlarni saqlab qolish m a q sad id a 
un i x o ‘ja lik to m o n d a n o ‘z la s h tir ilis h in i ta q iq lo v c h i y o k i 
chegaralovchi cho ralarn i ko‘rishi;
— ularga ta sh rif buyurish faqat tan ish tiru v , ilmiy, t a ’lim iy va 
m adaniy m aq sadlarda b o ‘lishi kerakligi k o ‘rsatib o ‘tildi.
BMT va Y U N E S K O ga a ’zo m am lakatlar 1972-yili milliy p arklar 
to ‘g‘risida Ikkinchi Butunjahon K onvensiyasini qabul qildi. H ozirgi 
kunda taxm inan 70 ta davlat ushbu konvensiyaga amal qiladi. D eyarli 
barcha milliy parklarda inson xo‘jalik faoliyati q at'iy ch eg aralan g an
bo‘lib, faqatgina turizm faoliyatini tashkil etish yoki tabiatni m inim al 
•qo‘lJab-quw atlash, hayvonlar m iqdorini tartibga solish va h .k .la r 
yo‘lga qo‘yiladi. Landshafl (m an z ara )la r va go‘zal noyob ta b ia t, 
¿ ‘simlik va hayvonot dunyosi inson aralashuvidan him oya qilin g an
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va tabiiy holda saqlanadi. B a’zi qo‘riqxonalarga hatto turistlar kirishi 
h am taqiqlangan. Milliy parklarning katta qism i turizm da keng 
qoM laniladi, lekin tu r is tla r q a t’iy b elgilangan m a rsh ru tla rd a , 
provodnikli maxsus avtom obillarda yurishadi, kem pinglarda yotib 
qolishi tashkil etiladi.
Afrika milliy parklari
Afrikada milliy parklarni tuzish ju d a dolzarb. Brakonerlar — 
o ‘g ‘ r i n c h a
ovchilarhayvonlarni himoya qiluvchi mahalliy qonunlam i 
te z-tez buzib turishadi, vaqtixushlik va foydani quvib noyob hayvon 
va qushlarni ayovsiz qirishadi. Afrika m am lakatlari hukum atlari 
to m on id an tirik tab iat muzeylari va Iaboratoriyalari boMib xizm at 
qiluvchi katta q o ‘riqxonalar va milliy parklar qurilgan. Eng katta 
parklar qatoriga Z a irp ark la rin i kiritish mumkin: Salonga, U pem ba, 
M aiko va Virunga. Z am biyada begem otlar va qora karkidonlarning 
katta miqdoriga ega b o ‘lgan Kafue parki tashkil etilgan. Hwange 
milliy parki Z im babvedajoylashganbo‘lib, 1927-yili rezervda turgan 
va faqat 1949-yili yuridik maqomiga ega b o ‘lgan. Park hududining 
uchd an bir qismi ta sh rif buyuruvchilarga och iq , qolgan qismiga 
ta b ia tn in g d a stla b k i k o ‘rin ish in i saq lash m a q sa d id a k iritish
taqiqlangan. Tanzaniyadagi Serengeti milliy parki dunyoga o ‘zining 
k o ‘p m iqdordagi w ildebeests, zebras va gazelles podalari bilan 
m ashhur. Lekin, eng k atta Afrika milliy parki Keniyadagi Savodir. 
M arkaziy Keniyada A berdare va Kruger milliy parklari yaratilgan 
b o ‘lib, ularda A frikaning eng katta hayvonlari fillar, begem otlar, 
oq karkidonlarning b u tu n to ‘dasi tabiiy sharoitlarda yashaydi. Milliy 
fillar qo‘riqxonasi A ddo Elephantda suvda maxsus m inora qurilgan 
b o ‘lib, u yerdan turistlar kechqurun fillarning suv ichishini tom osha 
q ilis h la ri m u m k in . U g a n d a n in g K abalega p ark i (M u rc h iso n
sharsharasi yonida)ning asosiy qismini savanna egallagan. U ning 
b a ’zi qismlari changalzor, b ir qismi Nil qirg‘og‘ida papirus o ‘simliklari 
bilan qoplangan. A frikaning boshqa yirik milliy parklari - Malidagi 
B aoule, Botsvanadagi G em sbok, Namibiyadagi N am ib D esert G ’ 
N a u k lu f t ( J a n u b iy - G ‘a rb iy A frika) va M a rk a z iy A frik a 
Respublikasidagi M anovo — G ounda - St. Floris.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Osiyo va Avstraliya parklari
Osiyo m am lakatlaridan Yaponiyada tabiatga ju d a ehtiyotkorona 
m unosabatda b o ‘linadi. Y aponiyada ko‘p m iq d o rd a milliy p ark lar 
mavjud bo‘lib, ular ichida eng mashhuri va ta n olingani — Fudziyama 
tog‘idagi milliy tim sol hisoblanuvchi vulqon konusi — F uji-H akone- 
Izu. Dengiz akvaparki S eto-N aikoi zabt etu v ch i seascapesga ega. 
0 ‘chgan vulqonlar o g ‘zini k o ‘ruvchi!ar u c h u n A kan parki h am
m ashhur. C hu b u -S an g ak u parki Y aponiyaning en g yuqori to g ‘ 
c h o ‘q q ilari - A lp sn i o ‘z ich ig a o la d i. K o ‘p g in a m u q a d d a s
ibodatxonalarini o ‘z ichiga olgan L ovely N ik ko parki ham to g ‘li 
hududda joylashgan.
H indistonda h am b ir nechta milliy park lar tashkil etilgan b o ‘lib, 
ulardan eng m ash h u ri H im olay to g‘i yaqin idagi C o rb ett parki 
hisoblanadi, Parkda noyob hayvonlardan — y o ‘lbars va qo plon lar 
yashaydi. S hri-L ankadagi G al Oya parki k a tta hovuzdan iborat. 
U nda fillar va q op lo nlard an tashqari qu sh lar dunyosining noyob 
vakillari ko‘p m iqd ord a mavjud.
Avstraliya milliy parklarning keng tizim iga ega. U la r ichida eng 
m ashh uri G a g ad u p a rk i b o ‘lib, u n d a y irik tim s o h p ito m n ik i 
(pitom nik — h ayvonlar parvarish qilin ad ig an , k o ‘paytiriladigan, 
q o ‘riqlanadigan jo y ) mavjud. M azkur parkda turistlarn i jalb qilish 
uchun pitomnikning binosi timsoh shaklida qurilgan dunyoda yagona 
b o ‘lgan oteli bilan m ashhur. Tosh b arm o q lar m a sh h u r Vodiysi va 
uzunligi b ir k ilo m etrg a yaqin b o ‘lgan b a h a y b a t to sh li t o i q i n
shaklidagi ajoyib qoya Avstraliya janubidagi P erth turistik m arkazi 
y aq inida jo y la sh g a n . Y angi Z e la n d iy a d a e sa u c h ta p a rk e n g
m ashhurlari hisoblanadi: Tongariro, Egm ont va Fiordland.
Yevropa parklari va rezervatsiyalari
Buyuk Britaniya milliy parklari davlat m ulki hisoblanadi. U larga 
Lake Distrikt, Peak D istrikt va Yorkshire D ales ni kiritish m um kin. 
Uelsdagi Snowdoniya va Brecon Beacons parklari o ‘z ichiga minglab 
akr (akr - Angliya va Shim oliy A m erikada 0,4047 gektarga teng 
yeroMchovi) tepaliklar, ko'llar, o ‘rm onlam i o ladi. Shotlandiyadagi 
eng katta park C airngorm N ational N ature Reserve B ritan orollarida 
joylashgan. U ning h ud ud id a noyob turdagi flora va faunaga ega
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b o ‘lgan 64000 a k r (26000 gektar) yer egallangan. C airn g o rm
M ountains — B ritan orollaridagi eng baland tog‘ hisoblanadi.
Shveysariyaning Alpdagi milliy parki 42000 akr (17000 gektar) 
hududni egallagan. Alp tog‘idagi boshqa katta park Italiyaga tegishli 
G ran Paradisodir. Fransiyaning eng katta milliy parki — La Vanoise 
deb nom langan. 1969-yil g‘arbiy G erm aniya 2 ta milliy parkni e ’lon 
qilgan — Berchtesgaden va Bavarian Forest. Ushbu 2 ta yirik parkka 
q o ‘shim cha ravishda G erm aniya qonun bilan himoya qilinuvchi 
rezervatsiya yoki q o ‘riqxona xarakteridagi 80 ga yaqin parklarga 
ega. Yevropa xalqaro parklari 1969-yil e ’lon qilina boshlangan bo‘lib, 
ulardan birinchisi Lyuksemburg va G erm aniya hududida tashkil 
etilgan p arklar hisoblanadi.
Lotin Amerikasi milliy parklari
Lotin A m erikasida parklar tabiatni dastlabki ko‘rinishida saqlash 
va vahshiyona ekspluatatsiyadan him oya qilish maqsadida tashkil 
etilgan. U lard an eng birinchilari qatorida 1934-yil bunyod etilgan 
Galapagos orollaridagi (Ekvador) parki boMib, unda toshbaqalam ing 
noyob turlari, shuningdek, suvda va quruqlikda yashovchi boshqa 
jonivorlar m avjud. Ju an Fernandez oroli Chiliga tegishli milliy 
parkdir. A rg entina N ahuel Huapi milliy parki chiroyli ko‘llar bilan 
bir qatorda A nd tog ‘ tizmasining etagida 2 million akr hudud (800000 
gektar)ni egallaydi. Dunyoda tengi yo‘q Iguasu (Iguazu) sharsharasi 
ham A rgentino — Braziliya chegarasidagi qo'riqlanuvchi hudud, — 
deb e ’lon qilingan. Braziliyadagi Rio de Janeirodan uncha uzoqda 
boM m agan O rg a n M o u n ta in s N a tio n a l Park 1939-yili ishga 
tushirilgan. M eksikada ham juda ko‘p milliy parklar mavjud, ulardan 
m ashhurlari G u errero shtatidagi C acahuam ilpa g‘ori, M ichoacan 
tog‘i va boshqalar. Rezervatsiyalarga tarixiy qishloqlar ham kiritilgan. 
M asalan, T ax co va San Miguel de A llende — ispan m ustam laka 
m e ’m o r c h ilig in i sa q la b q o lg an m illiy y o d g o rlik la r, s h u la r 
jumlasidandir. Venesuela milliy parki C anaim a dunyodagi eng baland 
sharshara A ngel Falls bilan mashhurdir.
AQSH milliy parklari
AQSH da 5000 ga yaqin milliy parklar yoki unga tenglashtirilgan
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hududlar mavjud. Bular qaysidir prezident tu g‘ilgan ferm a, harbiy 
jang bo‘lib o ‘tgan jo y (N .B .: N ational Battlefield), tarix iy park yoki 
inshoot (N .M em .: N ation al M em orial — milliy m e m o rial), tabiiy 
rezervatsiyalar, masalan, G ran d K anon, ko‘Ili o ik a la rh u d u d i (N .L.: 
N ational Yakeshore) va boshqalar. Milliy park, — deb sohillar, 
k o ‘llar, chiroyli joylar, qadim gi temiryoMlar va bo sh q a ju d a ko‘p 
obyektlar e ’lon qilingan. U larning barchasi davlat him oyasi ostida 
va turistik m aqsadlarda faol qoMlaniladi. Shuning u ch u n A Q SH ning 
ichki turizm i tashqi tu riz m d an qolishm aydi. M am lak atd a ko‘rish 
qiziqarlibo‘lgan joylar turistlarga, aw alo, o ‘z m am lakati fuqarolariga 
doim o tayyor turadi.
P ark lar tu rla rd a tu ris tik k o ‘rgazm a o b y e k ti sifa tid a keng 
qo'llaniladi, ularda o datd a maxsus turistik in fratuzilm a, o tellar, 
restoranlar, transport liniyalari mavjud bo‘ladi. D unyo milliy bog‘lari 
to ‘g‘risidagi axborot (tu rizm m aqsadida foydalaniladigan) X alqaro 
Turistik Tashkilotlar to m o n id an ch o p etilgan. G uidelines; N atio n al 
P a rk a n d P r o te c te d A re a fo r T o u r is W T O , S p a in , 1992 
an g .G “fr.G “ isp.
Tematik parklar
Tem atik parklarga attraksionlar parki yoki boshqa pred m etg a 
yo‘naltirilgan parklar kiradi. M asalan, Pskov viloyatida P ush k in
togMari nom idagi Pushkin q o ‘riqxonasi (R ossiya), k o ‘n g ilo ch ar 
tem atik parklariga klassik misol — D isneylend (ham da D isneyvorld, 
YevroDisney va boshqalar). U ndan tashqari delfinariya, o keanarium , 
zooparklarning turli xillari va boshqa keng o m m a, turistlar, b o la la r 
va kattalarga atalgan turli xil k o ‘n g ilo c h ar p arklar kiradi.
Disneylend
D isneyland - K alifom iya (A Q S H ) d a joylashgan ajoyib te m a tik
bolalar parki. U qiziqarli m u ltfilm lar asoschisi Uolt D isney — W alt 
Disney m ultfilm larini m otivi asosida ishlangan ko‘p m iq d o rd ag i 
a ttra k sio n la m i o ‘z ich ig a o la d i. D a s tla b D isneylend 1954-yil 
K alifom iya shtatining A kaxaym a sh a h ri (A Q SH )da yirik o ‘y in ch o q
shahar, ko‘ngilochar to m o sh a va attraksionga to ‘la qilib qurilgan 
va b u tun dunyoga m ashh ur b o ‘lgan. 0 ‘zining noyob stili, shak li va
245
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shtam piga ega b o lg a n ham da hajmiga ko‘ra ishonib boMmaydigan 
darajada katta shou — sanoatni tashkil qiluvchi va 40 yildan uzoqroq 
ekspluatatsiya qiluvchi maxsus kom paniya Walt Disney C om pany 
tashkil etilgan.
1960-yildan beri Disneylend aksiyalarining 100% Walt Disney 
P roduction kom paniyasiga tegishli, keyinchalik uning nom i Wait 
D isney C o. ga o ‘zgartirilgan. P ark hududida ko‘llar, an ho rlar, 
tem iryo‘llar, m odellashtirilgan shahar va changalzorlar, g‘orlar va 
tog‘lar m avjud. H aqiqiy mavjud bo‘lgan va fantastik hayvonlarning 
harakatlanuvchi modellari o‘rnatilgan, m untazam ravishda aktyorlar 
minglab erta k va tarixiy qahram oniar kastyum i va rolida tom osha 
ko‘rsatishadi. T uristlarga xizm at k o ‘rsatuvchi b u tu n industriya 
yaratilgan, otellarn in g o ‘zi 26 tad ir (faqat Kaliforniyada), ko‘pgina 
restoranlar, transport tarmoqlari, sport inshootlari, suzish basseynlari, 
tennis kortlari, g o lf va kreket maydonlari, ot, poni va velosipedlarda 
uchish u ch u n y o ‘lkalar ham da qishda konkida uchish yo‘lkalari 
q u rilg a n . 1 9 7 1 -y ilg a k elib D is n e y le n d 100 m illio n ta s h r if
buyuruvchilarga xizm at qilgan.
Butun dun y o b o ‘yicha har bir turistga narxga kirish va shouda 
qatnashish u ch u n chiroyli pasprot beruvchi, o ‘nIab ixtisoslashgan 
turlarni am alga oshiruvchi maxsus turistik agentlik mavjud. Ajoyib 
Disneyland H itelgan parkka ishtirokchilami nodir (rels) yo‘l b o ‘ylab 
olib boradi.
1971-yiI F lorida shtatining O rlando shahri (A Q SH )da analogik 
tom osha m arkazi — W alt Disney Word (75 kv. km ) qurilgan. Keyin 
analogik park T okioda qurilgan (1983-y.). Bular nihoyatda katta 
yutuqqa erishish natijasida am alga oshirilgan.
1992-yil Yevropa (Parij)da YevroDisney yaratilgan. U 2000 gektar 
hududda joylashgan (40 ta katta attraksion, 6 ta yirik otel kottejlardan 
iborat posyolka (shahar tipidagi qishloq)ni o‘z ichiga oladi). An’anaga 
k o ‘ra attraksionlar tem atik yo‘nalishga ega: fantasland — bolalar 
multfilmlari motiviga k o ‘ra, A rontierland «Yowoyi Garb» — kovboy 
burchagi, adventureland zam onaviy — Gollivud filmi motiviga ko‘ra 
sarguzashtlar, space m o un tain s - fantastika, star war — urush (jang) 
va h. k. Parkda ko‘pgina attraksionlar qurilgan, jum ladan, Amerika 
to g ‘lari, raketada oyga u chish, kapitan N em o yer osti kemasi,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vahjm axonalari va boshqalar. Park atrofida 5 ta stansiyaJi tem ir y o ‘I 
o ‘tadi. Yasama ko‘llarda qadimiy g‘ildirakli kem ada ham da qayiqlarda 
suzish mumkin. Ko‘pgina q a l’alar, qasrlar, k o ‘priklar, sharsharalar, 
tonellar, g'orlar qurilgan. Indiana Jo n s sarguzashtlarida aravada 
uchish uchun maxsus attraksion mavjud. P ark b o ‘yicha norm al 
ekskursiya 8 - 9 soatni o‘z ichiga oladi. T a sh rif buyuruvchilarga 
k o ‘pgina kafelar, m uzqaym oq yeyish sh ox obchaiari, milliy stildagi 
restoranlar qurilgan. Parkka h a r yili 10—11 m in. atrofida turist 
tash rif buyuradi.
A m erika parklari yaxshi q adim iy h u d u d la rd a joylashgan va 
tu ristlar unga butun yil davom ida sam arali kelib ketishadi. Yevropa 
parki attraksionlarni tashki! etish va uni toMdirish nuqtayi nazardan 
qishda qiynaladi, lekin yaxshi m arketing natijasid a 1994-yil foydali 
b o ‘ldi. Shuni aytib o ‘tish kerakki, 1993-yil F ransiyada park zarar 
bilan ishlovchi korxona boMgan (1993-yil zararlar 113 min. dollarni 
tashkil etgan). Shu boisdan, parkka kirish biletlarini bahosi 20% ga 
p a sa y tirild i, b ir v a q tn in g o ‘z id a yangi a ttr a k s io n la r o c h ild i. 
K eluvchilar oqimi 30% ga k o ‘tarilishi hisobiga b ir yilda parkka 9 
min. kishi tashrif buyurgan — parkka ekspluatatsiya qilishdan tushgan 
foyda taxm inan 100 m in. d o llarn i tashkil etgan.
Parklar yoshlaridan q a t’i n a z a r butun d u n y o d an tu ristlar kelib- 
ketishining o ‘zgarmas obyektidir. U larga keluvchilarning um um iy 
soni b ir yilda 1 mlrd. kishidan ortadi. T em atik parklarda xalqaro 
klassdagi zam onaviy texnika yu tu g ‘idan fo yd alan ib qurilgan va 
a n a lo g la rg a ega b o ‘lm a g a n 55 ta y irik a ttr a k s io n q u rilg a n . 
A ttraksionlar texnik vositalar, hisoblash tex n ik asi, q o ‘g‘irch o q - 
robotlar hamda aktyorlaming katta qismidan foydalanishni bir-biriga 
uyg‘unlashtiradi.
Parklar hu dudijuda katta, uni bosib o ‘tish va h a r b ir attraksionda 
ishtirok etish uchun kam ida b ir hafta kerak b o ‘ladi. Parklardagi 
bayram — shou kun b o ‘yicha uzluksiz davom etadi. A n ’anaga ko‘ra 
h ar kuni barcha ertak q ah ram on lari ishtirokida b ir nechta shou 
o ‘ynaladi: Disney Festival M agic va Disney All star M agic. M ashhur 
filmlardan original tryuklarni bajaruvchi kaskadyorlar guruhi ishlaydi. 
Parkda misli ko‘rilm agan katta m iqdorda sovg‘a lar va o ‘yinchoqlar 
sotiladi, ular m ashhur disney qahram onlari M ikki M aus sichqoni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va h. k. ga stillashtirilgan. Odatda dunyoning turli tom onidan kelgan 
turistlar p arkda 2—3 kun bo'lishadi (standart tu r ikki tunash), lekin 
7 kun davom iylikka ega b o lg a n turlar ham bor.
D isn e y le n d la rd a b ir yil oldin yozilgan o ‘z!arining xususiy 
C alendar o f evensu bor. Rejalashtirilgan, milliy bayramlarga to ‘g‘ri 
keluvchi bayram lar, firma bayram lari, rodjestvo bayram lari, yangi 
yil, qishki, pasxa, suv, iyun karnavali, feyerverklar, avtom obillar 
kiradi va b o s h q a b a y ra m la r o ‘tk a z ila d i. B ular tu ristla rn in g
q o ‘shim cha m iqdorini jalb qiladi. Parkda nafaqat o ‘yin kuni va 
attraksionlar m avjud, u yerda tizim lashtirilgan m aktablar mavjud, 
ta ’lim dasturlari o ‘tkaziladi Youth Program m (10—15 yoshli bolalar 
uchun, 6 soatdan 3 ta dastur) va Adult Yarniy Advetures Programm , 
katta yoshdagi b o lalar va kattalar uchu n ikkita dastur, uch kunlik 
sem inarlar — M anagem ent Sem inare (shou-biznesning nazariya va 
am aliyoti) va E d u cato r Sem inar — kattalar uchun. Bolalam i jalb 
qilish u ch u n im tiyozlar belgilangan 18 yoshgacha bo‘lgan parkka 
ota-onalari bilan kelgan bolalar, Disneylend otellarida yashash uchun 
100% li ch eg irm a olishadi.
Biznes nuqtayi nazardan D isneylend o ‘zlarini shou-biznesga 
bag‘ishlam oq ch i boMgan m utaxassislar va kishilar uchun ajoyib 
m aktab hisoblanadi. Turizm ning ushbu sanoatgigantida m arketing 
qabullari, m e h m o n x o n a ishi va tu rizm n i tashkil etish; turistik 
industriya va attraksion sanoatning barcha tizim lari va vositalar 
yig‘indisi tu shu niladi. Aynan m ana shu obyektda Disneylendga 
q o ‘shi!gan b a rc h a korxonalar va tashkilotlarning maqsadi, siyosati, 
servis darajasi, moliya resurslarining markazlanishida bo‘ysunishning 
sam aradorligi k o ‘rsatilgan va busiz super qim m at turuvchi korxona 
aqlga to ‘g‘ri kelm as edi. Disneylend timsoli bilan har qanday narsa, 
h ar qaysi otel va h a r qanday xizm at parkka darom ad keltiradi.
S huni ay tib o ‘tish kerakki, D isneylendning tim soli baland 
m inorali chiroyli afsonaviy qasrdir. Bu qasrning prototipi b o ‘lib, 
Bavariyadagi real mavjud b o ‘lgan va haqiqiysiga ju d a o ‘xshab 
ketadigan noyob N oyshvanshteyn qasridir. Disney ushbu qasrni 
sotib olib, qism larga ajratib, Amerikaga olib ketishni xohlagan, lekin 
m ahalliy ho kim iy at bunga qarshi chiqishgan va rejissorlar nem is 
oblikini ta k ro rla n u v c h i o ‘zlarin in g A m erikacha qasrini o ‘ylab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

topishga t o ‘g‘ri keldi. P ark larn i k o ‘rish uchu n n a rx la r n isb ati 
o ‘rtacha, m oderato sinfidagi otellarn in g k o ‘pchiligi guruhiy va davriy 
skidkalarga ega. Barcha uchta narx u c h u n xarakterli b o 'lg a n faqat 
D isneylendga tegishli boMgan tu ristik agentliklar to m o n id an ta s h rif 
buyurish uchun b ir nechta d astu rlar ishlab chiqilgan va faol sotiladi: 
All inclusive PacKades, Classik P ak a d es — Ciassik plan, F o o d ’n 
F in C ard, Specialired - k a tta la r u c h u n b archa talab larg a m os 
keluvchi dasturlarn i tuzishda o ‘z ig a xos xususiyatlari esa a n iq
m a ’lum otlarni h a r bir park a lo h id a va h a r yili n ash r