Turizm asoslari

1. Turizm m aqsadlari deganda nimani tushunasiz?
2. Dam olish m aqsadini ifodalab bering.
3. Turizmning so g ‘lomlashtirish maqsadi nimadan iborat?
4. Turizmning ijtim oiy maqsadi qanday?
5. Siyosatning turizm da tutgan o 4rni qanday?
6. Turistik resurslardan foydalanishning ahamiyati haqida nima deya
olasiz?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

7. 
0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida dam o/ish haqida nima
deyilgan ?
8. Rossiyada «chelnoklar* qaysi maqsadda turizjn qiladilar?
9. Axloqqa zid maqsadlar haqida fikringiz q a n d a y?
10. «Turizm hartiyasi»da dam olish va erkin harakatlanish haqida nim a
deyilgan ?
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Х ари с Г., К и м К . С т и м у л и р о в а н и е м е ж д у н а р о д н о г о т у р и зм а в 
21 в е к (П е р . с а н г .). - М ., 2000 г.
2. О сн о в ы т у р и с т с к о й д е я т е л ь н о с т и (У ч е б . п о с о б .) С о с т а в и т е л ь
И л ь и н а Е .Н . -М .: С о в е т с к и й сп о р т, 2000 г.
3. Б и р ж а к о в М .Б . В веден ие в т у р и зм . С а н к т — П е т ер б у р г, 2000
г.
4. M .A .M irzayev. T u riz m asoslari (m o d u l). 2 0 0 3 -y .
5. G .N a z a ro v a , M .M irz a y e v va b o s h q a la r. T u r iz m h u q u q i ( o ‘q u v
qoM lanm a). - Т.: T a lq in , 2003-y.
6.Tourism an d P overty A lle v ia tio n -R e c o m m e n d atio n s fo r A ction.W T O .
2004.
7. R u ra l T o u r is m in E u r o p e : E x p e r i e n c e s , D e v e lo p m e n t a n d
Perpectives.W T O . 2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4-B O B . T U R IZ M N IN G T A S H K IL IY SH A K LLA RI VA 
A S O S IY KATEGORIYALARI
4.1. Ichki va xalqaro turizm tushunchalari haqida m a’lum ot.
4.2. Ichk i va x a lq a ro tu riz m n in g riv o jlan ish id ag i ay rim
m uam m olar va ko‘rsatkichlar.
4.1. Ichki va xalqaro turizm tushunchalari haqida ma’lumot
T urizm xizm at k o ‘rsatish tarkibidan q a t’i nazar, xizm atlar 
ko‘rsatish joyiga va m azkur xizmatlarni iste’mol qiluvchi turistlar 
guruhiga ko‘ra: ichki va xalqaro turizm kategoriyalariga b o ‘linadi.
Ichki tu rizm — deganda m a’lum bir davlatning o ‘z hududi 
doirasida aholi to m o n id an turistlarga xizm at ko‘rsatish faoliyati 
tu sh u n ilad i. B u n d a y tu ristla r m ahalliy (yoki m illiy) tu ristla r 
kategoriyasiga kiradi.
X alqaro turizm — deganda esa, biror davlatga boshqa davlat 
turistlarining b o rish i va ularga xizm at k o ‘rsatilishi tushuniladi. 
D em ak, o ‘z - o ‘zid an ravshanki, bunday turistlar xorijiy turistlar 
kategoriyasiga kiradi.
Boshqa davlat hud ud ida turistlarga turizm bo'v ich a xizm at 
ko‘rsatish chiailadiean (saw or) turizm. deb ataladi. Xuddi shu singan 
turistik xizm atlarni o ‘z davlat hududida xoriiiv turistlarga ko‘rsatilsa. 
u vaatda bundav tu rizm kiriladigan turizm . deb ataladi.
Shuningdek, «turistlarni qabul qilish» va «turistlarni jo ‘natish»,
— kabi um um iy tu sh u n ch alar ham bo‘lib, bular ichki va xalqaro 
turizm uchun ham taalluqlidir. Turizm statistikasida «turistik kelish» 
atam asi ham m avjud. Aynan turistik kelish soniga qarab turistik 
oqim belgilanadi. Turist tushunchasining ichki tabiatidan kelib chiqib 
aytish m um kinki, turist biror joyga keldimi, dem ak, u mazkur joydan 
o ‘zining mamlakatiga yoki doimiy istiqomat joyiga ketishi ham kerak. 
U vaqtinchalik kelib-ketuvchidir.
Turizm statistikasida tranzit turist tushunchasi ham bo‘lib. unda 
tu ristla rn in g o ‘z d a v lat h u d u d id a n ik k in chi davlat h u d u d ig a 
boravotsanda oradagi davlat hududida to ‘xtab o*tishi tushuniladi. 
Bunday davlatlararo tranzit turist bo lish uchun maxsus tranzit vizalar 
ham boMishi lo z im . T ra n z it turistlarn in g m am lakatda b o ‘lish
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m u d d a tlari ch eg aralan g an d ir. M asalan, Y evropa tu ristla rin in g
H indistonga yoki Xitoyga sayohatlarida 0 ‘zbekiston tran z it hudud 
(m am lakat), turistlar esa tranzit turistlar boMadilar. B unday sayohatda 
turistlar qisqa vaqt ichida 0 ‘zbekistonda bo'ladilar. S h u davr ichida 
m ehm onxonalarda bo‘Ushlari, ovqatlanishlari, m am lak atn in g tarixiy 
yodgorliklari bilan tanishishlari, bozorlardan, savdo rastalaridan 
yodgorlik buyumlarini sotib olishlari mum kin.
«Turistlarni qabul qilish» kategorivasi — m azk u r regionga voki 
turistik markazga turistlarning kelishi va ulama ko‘rsatiladigan xizmat 
faolivati b o ‘vicha xarakterianadi. U shbu faoliyatdan tu riz m n i tashkil 
qilish b o ‘yicha barcha turizm infratuzilm asi - tra n s p o rt yuklarini 
tashuvchilar, m ehm onxonalar va restoranlarni ish b ila n t a ’m inlash 
kelib chiqadi. Ko‘rsatiIgan xizm atlar natijasida milliy (xorijiy turizm
orqali esa xorijiy) valuta massasi ko‘payadi. Turistlarni qabul qilishda 
turistik region yoki m arkazda ishchi o ‘rin!ari te z ta sh k il etiladi, 
m a h a lliy tu ristik re s u rs la rd a n fo y d ala n ish h is o b ig a re g io n d a
iqtisodiyot rivojlanadi. Ichki va xorijiy turistlarni q ab u l qilish balansi 
tarkib topadi.
Turizmning rivojlanishi m am lakatning iqtisodjy-siyosiy omillariga 
b o g liq . Shu bilan birga tu rizm d a n tushadigan xorijiy v alu ta davlat 
iqtisodiyotining o ‘sishiga t a ’sir etadi. Sovet d av rid a xorijiy turist 
sayohatlari ju da arzon bo‘lgan. Shuningdek, sovet fuqarosi bilan 
xorijiy turistlarga ko‘rsatiladigan xizm at turlari o ‘rtasid a h am katta 
farq b o ‘lgan. Respublikamiz M ustaqillikka erishgach u la r o ‘rtasidagi 
farq kam aydi va bir qator tarixiy shaharlardagi tu ristik m a rk a zlar va 
firm alar uchun turizm ju da k atta darom ad m anbai b o ‘Iib qoldi.
«Turistlarni io(natish» h a m m uhim kateg oriv a h iso b lan ad i. 
Bundav faolivat doim o pul massasini boshqa region voki xoriiiv 
davlatlarga chiaib ketishiga olib keladi. Shu b o isd a n , turistlarni 
j o ‘n atish h e ch q a c h o n m a h a lliy h u d u d u c h u n h a m , tu ris tik
agentliklar uchun ham ustun so h a boMmagan. X u dd i m a n a shuni 
e ’tiborga olib, davlatlar ichki turizm n i rivojlantirishga va tu ristlarni 
jo ‘natishga to ‘sqinlik qiluvchi q attiq iqtisodiy t o ‘siq la rn i o ‘ylab 
topishadi. Kunlardan birida S ank t-P eterburg g u b e m a to ri turistik 
ko‘rgazm ada ishtirok etib, yirik turistik ko m paniya sten d i oldiga 
keladi, shunda kom paniya rah b ari faxr bilan h a r h a fta d a m inglab
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

turistlarn i xorijiy davlatlarga jo ‘natayotganligi haqida so ‘zlaydi. 
G u b e rn a to r esa g‘azab bilan firm a litsenziyasini bekor qilish va 
faoliyatini to cxtatib q o ‘yish haqida buyruq beradi. Kompaniya rahbari 
e ’tiroz bildirib: «N ahotki, m ahalliy budjetga to lay d ig an m ening 
m illiard rubl solig‘im sh ah ar xazinasiga kerak emas», — deydi. 
N atijada, yirik soliq to ‘lovchi firm a tugatilgan va xazina m azkur 
soliq to £lovlarsiz qolgan.
ShuJarni esdan chiqarm aslik kerakki, turistlarni jo ‘natish ham , 
yoki tu ristlarn i qabul qilish ham mahalliy xazinani soliq bilan 
to ‘ldirish im konini beradi.
M illiy turizm — tushunchasi ham o ‘z o ‘rniga ega b o ‘lib, unda 
ichki va jo ‘natish turizmi sohalarida o ‘z davlati aholisining turistlarga 
xizm at k o ‘rsatishdagi barcha faoliyati tushuniladi.
B ulardan tashqari, reiali va havaskor turizm . vakka va euruhli 
tu rizm kab i tu sh u n ch ala r h am borki, ularning nom lanishining 
o ‘zidan q an d ay turizm ekanligini bilib olish qiyin emas.
4.2. Ichki va xalqaro turizmning n'vojlanishidagi ayrim muammo-
lar va ko‘rsatkichlar
Rivojlangan m am lakatlarda turizm uyg‘un holatda taraqqiy etadi, 
ichki va qabul qilish turizm ida balans mavjud. Ichki turizm milliy 
turistik resurslardan unum li foydalanish va turizm industriyasi va 
infratuzilm asini rivojlantirishga yordam beradi.
A m m o , am aliyotda h am m a m am lakatlar ham bu n g a qodir 
e m a s la r. A lb a tta , b u m a m la k a t iq tiso d iy o tin in g tu riz m g a
bog'liqligida, ya’ni turizmsiz yashay olmaydigan, iqtisodiyoti turizm
bilan bog‘liq m am lakatlargina bunga amal qiladilar. M asalan, 5 0 -
60 m ing m ahalliy andorraliklar h ar yili 12 min. xorijiy turistlarni 
qabul qiladilar. Tabiiyki, ularning o ‘z m am lakatlaridan chiqishlari 
am ri m ah old ir. Statistika m a ’lum otda ushbu m am lakatdan faqat 3 
k ishi 1 9 9 7 -y ild a R ossiyad a b o ‘lganligi qayd e tilg a n . A yrim
m am lak atlar ichki davlat tuzum i bahonasida fuqarolarining xorijga 
c h iq ish in i chegaralab q o ‘yishadi yoki turistik faoliyatni davlat 
to m o n id an boshqarish uchun ch o ralar kiritishadi. Ya’ni, davlatning 
ruxsatisiz b iro ry erg a chiqish ju d a qiyinlashadi, turizm ni boshqarish 
roli davlat q o ‘liga o ‘tadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

S tatistik m a ’lu m o tlarn i y ana e ’tib o rin g izg a havoîa e ta m iz : 
Vengriyalik chaqaloq va pen sionerlarni hisobga olm aganda h a r b ir 
fuqaro yilda ikki marta xorijiy m am lakatlarga turizm m a q sa d id a
jo ‘nashadi. Bu k o ‘rsatkich Rossiya aholisining faqat 2 
%
ini ta sh k il 
etadi. A lbatta, bu yerda turizm b o lis h i u ch u n ikki shartni t a ’k id lab
o ‘tish lozim: 1. Bo‘sh vaqt. 2. M ab lag‘.
A chchiq b o is a ham ta ’kidlab o ‘tish kerakki, yer yuzidagi ju d a
ko'plab davlatlaming aholisi turizm m aqsadida xorijga chiqishga q o d ir 
emaslar. Asosiy sabab oünadigan m aoshning kamligi yoki ah o lin in g
k a m b a g ‘allig id ir. Tan olish k e ra k k i, b u la r q a to rid a m u s ta q il 
h am d o‘stlik davlatlari fuqarolari h am bor. 0 ‘zbekiston ulkan ta b iiy
va madaniy-tarixiy resurslari bilan xohlagan turistlar talabini qondirishi 
va kelajakda ulkan turistlar oqim ini kutib olish imkoniyatiga egadir. 
L ek in , tu riz m in d u striy a sin i y a n a d a riv o jla n tiris h , t u r i z m
infratuzilmasini yuqoriga ko'tarish, turizm ga investitsiyalami k o ‘p ro q
jalb etish, turizm da servisni zam on talablariga moslashtirish, x iz m a t 
ko‘rsatuvchi subyektlardagi xizm at narxini pasaytirish, ularda o ‘z a ro
raqobat m uhitini yaratish, xorijga chiqish va xorijdan kelish vizalarini 
olishdagi m exanizm ni soddalashtirish, m alakali kadrlami yetishtirish 
bilan bu ishga yanada ko‘proq hissa qo'shgan bolam iz. T o kg‘ri, keyingi 
yillarda T oshkent, Samarqand, Buxoro shaharlariga h u k u m atim iz va 
xorijiy investorlartom onidan turizm infratuzilmasi uchun m a b la g la r 
ajratildi. Yirik m ehm onxonalar qurildi, m odem izatsiya qilindi, yangi 
zam on talabidagi avtobus va avialaynerlar sotib olindi. Yirik tu ristik
m arkazlar, yodgorliklar ta ’m irlandi, y o ll a r barpo etildi. X ususiy 
m ehm onxonalar va milliy uylar bu n y o d etilib, mahalliy va xorijiy 
turistlam i qabul qilib borayotirlar. R ekreatsion hududlar, m asalan , 
C horbog‘ — Chim yon hududiga respublika budjetidan katta m a b la g ‘ 
ajratildi. M adaniy-tarixiy yodgorliklarni t a ’mirlash ishlari d a v o m
etm oqda. Lekin, bulardan m ustasno respublikam izda ichki tu riz m
masalasi k o ‘ngildagidek emas. H a tto , respublikam iz ah o lisin in g
aksariyat qismi butun dunyoga m a sh h u r Sam arqand, Buxoro, X iva, 
Shahrisabz kabi tarixiy shaharlam i biror m arotaba b o is a ham k o ‘rish 
imkoniyatiga ega bolm aganlar. X orijni q o ‘ya turaylik, qaysi b irim iz
ushbu shaharlam i tom osha qilish va m ad aniy dam olish m a q sad id a 
birorta turistik firmaga murojaat qilganm iz. Shu bois, ichki tu riz m n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlantirish, aholim izning turizm va dam olish ehtiyojlarini to ‘laroq 
qondirish uchun turistik resurslardan maksimal tarzda foydalanish 
maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, Mustaqil respublikamizga xorijiy 
turistlar kelishiga ham katta e ’tibor berishimiz kerak. Shundagina, 
davlatim iz xazinasi va tu ro p e ra to rla rn in g b an k lard ag i hisob- 
raqamlariga milliy va xorijiy valuta kelib tushishiga erishamiz. Buning 
oqibati esa ravshan — iqtisodiyotimiz rivojlanishiga ko‘maklashgan 
b olam iz, tadbirkorlik subyektlarining farovonligi ortadi, turmush tarzi 
ko‘tariladi.
Bizni o ‘ylantirayotgan boshqa iqtisodiy om illar ham mavjud. 
M asalan, turistik xizm atlardan, ayniqsa, tran spo rt, m ehm onxona, 
ovqatlantirish x iz m atlari darajasi va narxi tu ristlarn i um um an 
qanoatlantirm aydi. M ahalliy turistlar uchun ham xorijiy turistlar 
uchun ham bir xil narx belgilangan. Lekin, N yu-Y ork va Toshkent 
shaharlari aholisi o ‘rtasidagi yashash tarzi qay darajada? U larning 
darom adlari bir xil em asku?
Yana bir m asala b u turistik statistikadir. H ozirda q ancha xorijiy 
fuqaroning respublikam izga kelganligi va respublikam izdan chiqib 
ketganligi haqida « 0 ‘zbekturizm » MK aniq m a’lum ot bera olmaydi. 
H ar bir tashkilot o ‘zining statistikasini olib boradi. Tashqi ishlar 
vazirligi berilgan vizalar soni bilan, Ichki ishlar vazirligi ro‘yxatga 
olingan xorijiy fuqaro lar soni bilan, Bojxona q o ‘mitasi iqtisodiy 
deklaratsiya toMdirilgan fuqarolar soni bilan, D avlat chegaralarini 
m uhofaza qilish q o ‘m itasi aéroport, tem iryo‘l vokzalining asosiy 
p u n k tla r id a k e lu v c h ila r va k e tu v c h ila rn i r o ‘y x atlash b ila n
shug‘ullanadilar. « 0 ‘zbekturizm » MK xizm at k o ‘rsatilgan turistlar 
soni bilan statistika olib boradilar. Dem ak, b ir turist bir qancha 
statistik m a’lu m o tla rd a ro ‘yxatga olinadi. Shu boisdan, ushbu 
m asalalarni hal qila oladigan guruh tashkil etilsa maqsadga muvofiq 
b o ‘Iar edi, - deb o ‘ylaymiz.
X alqaro turizm rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari.
Jahon Turizm Tashkiloti tom onidan chop etilgan «Jahon Turizm 
Tashkilotining 2003-yildagi rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari» 
nom li nashrda xalqaro turizm rivojlanishining asosiy ko‘rsatkichlari 
berilib, u n d a ju m la d a n quyidagi m a’lum otlar o ‘rin olgan:
2003-yilda xalqaro turizm 3 % ga o‘sgan. Shu yili xalqaro turizm
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘zining o ‘rnini saqlab qolgan. V aholanki, bu ko‘rsatkich 2 002- 
yilda 5 % ga qisqargan edi.
Arzon avialiniyalar Shimoliy A m erika va Y evropada o ‘sib bordi. 
Intem etning aham iyati nafaqat axborot m anbai sifatida, shuningdek, 
ta s h is h la rn i ta s h k il e tis h , m e h m o n x o n a yo ki s a y o h a tla r n i 
rezervlashtirishda ham katta b o ld i.
2003-yilda b arch a hududlarda xalq aro tu riz m sohasida ijobiy 
siljishlar yuz berdi. Faqat Shimoliy va J a n u b iy Amerika b u n d a n
m ustasno. Bu yerda 11-sentabr vo q ealarid an so‘ng, 2001 —2 0 02- 
y illa rd a —10% , 2 0 0 3 -y ild a e s a - 4 % o r q a g a k etilg an . Y e v ro p a
turoperatorlari dunyoda o ‘zining yetakchiligini davom ettirdi. J a h o n
bozorida ular 57 % ulushini qo‘!ga kiritib, Q 2 % o ‘sdilar. Osiyo va 
T inch okeani hududlari turoperatorlari Q 8 % ga, Yaqin S h arq
m am lakatlari Q 17 % ga (kutilm agan n atija) erishdilar. A frikada 
so‘nggi yillardagi o ‘sish surati, ya’ni Q 3 % saqlanib qoldi.
X alqaro tu rizm dan 4 7 4 mlrd. AQSH dollari yoki 501 mlrd. yevro 
dunyo turoperatorlari tom onidan qabul q ilindi.
2000-yildan keyingi iqtisodiy krizis va tu ristlarn in g kelishidagi 
ozchilikka qaram ay (2000-yildan keyin 20 % ga qisqargan), h am o n
AQSH dunyoda o ‘z yetakchiligini saqlab q oldi. 67 mlrd. A Q S H
dollari hisobida foyda ko‘ri!di. U ndan keyingi o ‘rinlarda Ispaniya, 
Fransiya, Italiya kabi m am lakatlar b o ‘lib, u la r 34 mlrd. A Q SH
dollaridan 27 mlrd. AQSH dollarigacha foyda k o ‘rdilar. Shuningdek, 
G o n k o n g (X itoy), Xitoy va Avstriya re k o rd natijalarini q o ‘lga 
kiritdilar, ularning foydalari 2002-yilga q ara g a n d a ikki m arta o itd i.
Xulosa
T urizm ichki va xalqaro ko‘rinishIarda aks etadi. A lbatta, o ‘z 
m am lakati hududida olib borilgan tu ristik faoliyat ichki turizm g a 
va boshqa m am lakatga borib uyushtirilgan tu rla r xalqaro turizm ga 
aloqadordir. Turistik resurslarga ega b o ‘lgan h a r bir m am lakat o ‘z 
hududida, ayniqsa, xalqaro turizm ni rivojlantirishga harakat qiladi. 
N egaki, m aqsad aniq — iqtisodiy m anfaatdorlik. Bu esa o ‘z -o ‘zid an
sodir boMadigan masala em as. Sarm oya va y an a sarmoya kerak 
b o ‘ladi. Iqtisodiyoti uncha rivojlanmagan m am lak atlar esa turizm ga 
asosiy e ’tiborni qaratsalar yom on b o ‘lm as edi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tayanch iboralar:
- Ichki tu rizm
- Xalqaro turizm
- Milliy turizm
- Turistlarni qabul qilish
- Turistlarni jo ‘natish
Nazorat savollari: