Turg’unlik tushunchalari va aniqlash usullari

TURG’UNLIK TUSHUNCHALARI VA ANIQLASH USULLARI
Reja: 
1.Turg’unlik tushunchasi.
2.Turg’unlikning Raus Gurvis mezoni.
3.Turg’unlikning Mezoni turlari.
4. Turginlik amallari.

1. Turg’unlik tushunchasi.
ABSlarning ishlash qobiliyatiga qo’yilgan talab, ularning turli xil tashqi qo’zg’atuvchi ta’siriga nosezgir bo’lishiga mo’ljallangan bo’lishidir. Agar sistema turg’un bo’lsa, unda u tashqi qo’zg’atuvchi ta’sirlarga bardosh bera oladi va o’zining muvoza
nat holatidan chiqarilganda yana ma’lum aniklashda shu holatiga qaytib keladi.

2.Turg’unlikning Gurvis mezoni.
ABS ning xarakteristik tenglamasi berilgan bo’lsin:
A(R) =a₀Pⁿ+a₁P^n-1+…+a_n=0 (9)
Shu xarakteristik tenglama koeffisientlaridan tuzilgan jadvalga Gurvis aniqlovchisi (determinanti) deyiladi.
Gurvis aniqlovchisini tuzishda quyidagi qoidaga rioya qilish kerak:
a) bosh dioganal bo’yicha hamma koeffisientlarni “a₁” dan to “a_n” gacha o’sish tartibi bilan yozib chiqiladi.
b) bosh dioganalga nisbatan qatorlarning pastga tomon indekslari kamayuvchi, yuqoriga tomon indekslari o’sib boruvchi koeffisientlar bilan to’ldiriladi.
v) indekslari noldan kichik hamda “n” dan katta bo’lgan koeffisientlar o’rniga nollar yoziladi.
g) Gurvis aniqlovchisining eng yuqori tartibi xarakteristik tenglamaning darajasiga teng bo’ladi.
d) Gurvis aniqlovchisining oxirgi tartibi ₀=a₀_n ga tengdir.
a₁ a₃ a₅ a₇ 0
a₀ a₂ a₄ a₆ 0
_n = 0 a₁ a₃ a₅ 0
0 a₀ a₂ a₄ 0
……………..
0 0 0 0 a_n
Gurvis mezoni ta’rifi:
Agar a₀0 bo’lib,Gurvisning hamma aniqlovchilari noldan katta bo’lsa, u holda sistema turg’un bo’ladi, ya’ni a₀0 bo’lganda ₁ 0; ₂ 0; ₃ 0;….._n0 bo’lishi kerak.
_n=a_n _n-1 bo’lishi Gurvis aniqlovchisining tuzilish strukturasidan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, agar _n=a_n _n-1=0 bo’lsa, sistema turg’unlik chegarasida bo’ladi. Bu tenglik ikki holda, ya’ni a_n=0 bo’lganda yoki _n-1=0 bo’lganda bajarilishi mumkin. Agar a_n=0 bo’lsa, unda tekshirilayotgan sistema turg’unlik holatining aperiodik chegarasida bo’ladi(ya’ni xarakteristik tenglamaning bitta ildizi nolga teng bo’ladi).
Agar _n-1=0 bo’lsa, unda tekshirilayotgan sistema turg’unlik holatining tebranma chegarasida bo’ladi (bunda xarakteristik tenglama juft mavxum ildizga ega bo’ladi).
Endi n=1,2,3,4 ga teng bo’lgan tenglamalar bilan ifodalangan sistemalar uchun Gurvis turg’unlik mezonining shartlarini ko’rib chiqamiz:
a) n=1, a₀R+a₁=0.
Bunda a₀0; ₁=a₁0 turg’unlik sharti bo’ladi. Demak, birinchi tartibli sistemalar turg’un bo’lishi uchun xarakteristik tenglama koeffisientlarining musbat bo’lishi etarlidir.
b) n=2, a₀R²+a₁R+a₂=0
bunda turg’unlik shartlari quyidagicha bo’ladi.
a₀0;₁=a₁ 0
a₁ 0
₂= =a₁ a₂- a₀ 0=a₁ a₂0
a₀ a₂
Demak, ikkinchi tartibli tenglama bilan ifodalangan sistemalarning ham turg’un bo’lishi uchun xarakteristik tenglama koeffisientlarining musbat bo’lishi etarli shart hisoblanadi.
v) n=3, a₀R³+a₁R²+a₂R+a₃=0
Turg’unlikning zarur shartlari:
a₀0;₁=a₁ 0
a₁ a₃
₂= =a₁ a₂- a₀ a₃0
a₀ a₂
₃=a₃ ₂0.
Shunday qilib, uchinchi tartibli tenglama bilan ifodalangan sistemalarning turg’un bo’lishi uchun xarakteristik tenglama koeffisientlarining musbat bo’lishi etarli bo’lmay, bunda (a₁ a₂- a₀ a₃)0 tengsizlikning bajarilishi zarur shart hisoblanadi.
g) n=4, a₀r⁴+ a₁r³+ a₂ r²+ a₃ r+ a₄=0