Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
178 
Ер ости сувлари яхши оқиб кетадиган шароитда сизот сувлари одатда 
кам минераллашган бўлиб, бўз тупроқларнинг юқори минтақалари учун ва 
тоғ олди вилоятларига хосдир.Одатда бундай шароитда шўрланмаган 
гидроморф тупроқлар хосил бўлади. Ер ости сувлари кам оқиб кетадиган 
жойларда сизот сувларининг минераллашуви юқори бўлганлиги сабабли, чўл 
минтақасидаги ва қисман бўз тупроқларнинг куйи минтақаларидаги 
гидроморф тупроқлар турли даражада шўрлангандир. 
Суғориб дехқончилик қилинадиган майдонларда, суғориш сувлари 
таъсирида ер ости сизот сувларининг қайта кўтарилиши ва кам оқиб кетиши 
рўй берадиган шароитда автоморф тупроқлардан гидроморф тупроқлар хам 
хосил бўлади.Бунда бўз тупроқларнинг ўтлоқ тупроқларга ўтиши учун анча 
узоқ вақт керак бўлади. Ер ости сувлари пасайган шароитда гидроморф 
тупроқлар минтақа-тақир ва бўз тупроқлар сингариларга айланади. Бу хам 
узоқ давом этадиган жараѐн бўлиб, гидроморф тупроқлардан автоморф 
тупроқларга ўтувчи тупроқлар жумласига ўтлоқ бўз, ўтлоқ-тақир тупроқ 
кабилар киради. 
Турли тупроқ минтақаларининг гидроморф тупроқлари бир-биридан 
фарқ қилади.Чунки бу тупроқларнинг ривожланишига сизот сувларидан 
ташқари хар бир минтақанинг табиий шароитлари-иқлими, тупроқ пайдо 
қилувчи она жинслар таркиби, ўсимликлар қопламаси ва бошқалар катта 
таъсир этади. Шунинг учун хам уларнинг зонал жойлашувига кўра-чўл 
минтақаси ва бўз тупроқлар минтақаси гидроморф тупроқларига ажратилади. 
Бўз тупроқли худуднинг юқори қисмларида гидроморф тупроқлар 
шўрланмаган, чунки сизот суви чучук, чўл минтақасида эса ўтлоқли, ботқоқ-
ўтлоқли, ботқоқ тупроқлар ва шўрхоклар маълум даражада шўрланган, чунки 
бу минтақанинг сизот суви минераллашган. Ўзбекистонда суғориладиган 
майдонларининг деярли 40 фоизини гидроморф тупроқлар ташкил этади. 
Классификацияси
. Ўзбекистоннинг гидроморф тупроқлари, аввало 
минтақалар бўйича жойлашишига қараб: чўл минтақасининг гидроморф 
тупроқларига ва бўз тупроқлар поясининг гидроморф тупроқларига 
ажралади. 
Намланиш шароитига кўра хар иккала минтақадаги тупроқлар 
аллювиал тупроқларга ва саз режимдаги тупроқларга бўлинади. 
Юқорида айтиб ўтилган хар бир гурух доирасидаги ўтлоқи, ботқоқ ва 
шўрхок тупроқлар типи ва ботқоқ-ўтлоқи, ўтлоқи, шўрхок хамда ботқоқ-
шўрхок тупроқлар типчасига ажратилади (12-расм). 
Ўтлоқи, ботқоқ-ўтлоқи ва ботқоқ тупроқлар шўрланиш даражасига 
қараб: шўрланмаган, кучсиз шўрланган, ўртача шўрланган ва кучли 
шўрланган тупроқларга ажратилади. Ўтлоқли тупроқлар орасида бундан 
ташқари шўртобсимон ўтлоқли тупроқлар хам учрайди. 
Гумус миқдорига кўра, ўтлоқли ва ботқоқ-ўтлоқли ва ботқоқ тупроқлар 
(шолипоялар)га ажратилиб, бўлар, ўз навбатида, янгидан суғорилаѐтган ва 
қадимдан суғорилиб келинаѐтган тупроқларга бўлинади.