Tuproqlarning geografik kenglik bo`yicha tarqalishi

G’alla ekinlari donining kimyoviy tarkibi 

Har  xil  sabablarga  ko’ra  va  birinchi  navbatda  ob-havo  sharoitiga, 

agrotexnika darajasiga, tu’roqqa, ekinning naviga qarab keskin o’zgarib turadi. 

G’alla  ekinlari  donining  oziq-ovqatlik  va  oziqboplik  ahamiyatini 

ifodalaydigan eng qimmatli qismi oqsildir. G’alla ekinlari doni tarkibidagi oqsillar 

ekish  xususiyatiga  qarab  4  gruppaga  bo’linadi:  suvda  eridigan  albumin;  tuzlar 

eritmasida  eriydigan  globumin;  ishqorda  eriydigan  glyutenin  va  s’irtda  eriydigan 

gliadin.  Oziq-ovqatga  ishlatiladigan  don  tarkibida  kleykovinadan  tarkib  to’gan 

gliadin  va  glyutenin  ko’proq  ahamiyatga  ega.  Nonning sifati-hajmi  va  g’ovakligi 

ana shu oqsillarning miqlori va nisbatiga bog’liq. Gliadin va glyuteninning nisbati 

1:1  bo’lishi  eng  yaxshi  hisoblanadi  Res’ublikamizda  yetishtirilayotgan  bahorgi 

bug’doy doni tarkibida  oqsilning miqdori uning naviga qarab 18 % gacha bo’lishi 

mumkin.  Kuzgi  bug’doyda  esa  oqsilning  miqdori  13-14%  ga  yetadi. 

Aminokislotalar  oqsilning  asosiy  tarkibiy  qismidir  (20  ta).  Ularning  8  tasi  yahni, 

lizin, tri’tofan, metionin, valin, leytsin, izoleytsin, treonin va fenilalanin oziq-ovqat 

uchun  eng  zaruriylari  hisoblanadi.  Bularning  zarurligi  shundaki,  ular  organizmda 

sintezlanmaydi, shuning uchun organizmga faqat oziq bilan kirishi kerak. 

Uglevodlar  don  umumiy  vaznining  60-80  %  ni  tashkil  etadi.  Uglevodlar 

orasida  kraxmal  asosiy  o’rinni  egallaydi.  Uning  miqdori  donning  markazidan 

qobig’iga  tomon  kamayib  boradi.  Kraxmalning  eng  kam  miqdori  uning  tashqi 

qismida  bo’ladi.  Tu’roq  va    iqlim    sharoitiga  bog’liq  holda  donda  kraxmalning  

miqdori o’zgarib turadi. 

---

Yog’lar.  Donli  ekinlar  urug’ining  tarkibida  2-6%  yog’  bo’ladi.  U  urug’ 

tarkibida  bir  tekis  joylashmagan  bo’ladi.  Urug’ning  murtak  hujayralarida  ko’p 

miqdorda  moy  (bug’doyda  14%,  javdar  va  arpada  12,4%,  sulida  26%  gacha, 

tariqda  20%  gacha,  makkajo’xorida  40%  gacha)  bo’ladi.  Makkajo’xori,  suli  va 

tariq doni yog’ga eng boydir. Un va kru’ada yog’ ko’p bo’lsa, ular taxir bo’ladi. 

SHuning  uchun  makkajo’xorini  tortishdan  oldin  doni  tarkibidagi  murtak  ajratib 

olinadi va ulardan oziq-ovqatga ishlatiladigan moy olinadi. 

Kletchatka  (tsellyuloza)  hujayra  devorlari  va  don  qobig’ining  asosini 

tashkil etadi. SHuning uchun po’stli donda kletchatka ko’p bo’ladi.