Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamalar:
Tabiiy geografiya, tuproq qoplami, landshaft qobig‘i, biosfera, 
landshaftshunoslik, meliorativ geografiya, iqlim, tog£ vodiylari, ek- 
vator, tog‘ jinsi, landshaft komponenti, tabiat zonalari, geomorfo- 
logiya.
Nazorat uchun savollar:
1. Tuproqni tabiiy komponent sifatida qanday ta’riflaysiz?
2. Tuproqni tabiatda modda va energiya almashinuvidagi rolini 
ta’riflang.
3. Tuproqni nima uchun ba‘zi olimlar landshaftning ,,ko‘zgusi” 
yoki „xotirasi” deb biladilar?
4. V.V.Dokuchayev - tuproqshunoslik va tuproqlar geogra- 
fiyasining asoschisi ekanligining mohiyati nimada?
5. V.V.Dokuchayevning fan taraqqiyotiga qo'shgan hissasi 
nimada?
6. Tuproq to^risid ag i ilk tushunchalar va ilmiy qarashlarning 
asosi nimada?
7. O'rta Osiyolik allomalaming tuproq to‘g‘risidagi fikrlarini 
bilasizmi?
8. Rus olimi M.V.Lomonosov nima uchun birinchi tuproq­
shunos deb atalgan?
9. AQSHda XIX asr oxiriga kelib tuproq xaritalarini yaratili- 
shining sababi nimada?
10. Tuproqlar geografiyasining rivojlanishiga hissa qocshgan 
xorijiy olimlar to‘g‘risida nimalami bilasiz?
18

---

I ll BOB. GIPERGENEZ2 (NURASH) JARAYONI VA 
TUPROQ HOSIL QILUVCHI TO G 4 JINSLARI
3.1. Minerallar va tog4 jinslari
Yer sharining yuza tosh qobigi - litosfera yoki yer po‘sti man- 
tiyadan Moxorovichich yuzasi bilan ajralgan, uning quruqlikdagi 
qalinligi 30-40 km, to g ii oikalarda esa 70-80 km ni tashkil etadi. 
Yer po‘sti - yer tashqi qatlamlarining majmuasidan iborat bo‘lib, 
uchta qatlamdan: 1) qalinligi 10 km gacha bo‘lgan qavat - cho‘kindi 
jinslardan tuzilgan yuqorigi qoplam; 2) shartli ravishda granitli deb 
ataluvchi (10-15 km) qatlam; 3) bazalt qatlam boiib, qalinligi 15-35 
km gacha boradi.
Yer po‘sti - litosferaning kimyoviy tarkibi asosan 8 ta 
elementdan tashkil topgan, (%) hisobida: О - 47,08; Si - 29,5; A1 -
8,05; Fe - 4,65; Ca - 2,96; Na - 2,50; К - 2,50; Mg - 1,87. 
Mendeleyevning kimyoviy davriy jadvalidagi qolgan elementlar 
esa, bor - yo‘g‘i 0,97 % ni tashkil etadi.
Yer po‘stida uchraydigan o‘ziga xos fizik xususiyatlar va 
m aium kimyoviy tarkibga ega boigan tabiiy jinslar 
minerallar 
deb 
ataladi. Kimyoviy jihatdan minerallar qator sinflariga boiinadi: I 
sinf. Sof elementlar; II sinf. Oltingiigurtli birikmalar (sulfidlar); III 
sinf. Galloidlar; IV sinf. Oksid va gidroksidlar; V sinf. Karbonatlar; 
VI sinf. Sulfatlar; VII sinf. Volframatlar; VIII sinf. Fosfatlar; IX 
sinf. Nitratlar; X sinf. Silikatlar.
Yer po‘stida keng tarqalgan bir va birqancha minerallar 
birikmasidan tashkil topgan tabiiy jismlarga 
tog4 jinslari 
deyiladi. 
Shu tufayli monomineralli va polimineralli tog4 jinslari ajratiladi.
Tog‘ jinslari kelib chiqishiga ko'ra uchta guruhga: magmatik 
(otqindi), metamorfik va cho‘kindi tog4 jinslariga boiinadi. 
Quruqlikning yuza qismida (ko‘proq tekisliklarda) cho‘kindi tog'
2 
G ipcrgenez-iot. „hurech'’ - ustki, yuqori; „genesis” - paydo b o ‘lish.
19

---

jinslarining salmogi yuqori (75 %), qolgan guruhdagilarniki biroz 
kam (25 %).