Tuproqlar geografiyasi

Jigarrang
va 
sur jigarrang tuproqlar
asosan sial - karbonatli 
nurash po‘stida shakllangan bo‘lsa-da, jigarrang tuproqlar past 
bo‘yli siyrak kserofit o‘rmonlar ostida, sur jigarranglari esa butali 
subtropik dashtlar ostida uchraydi. Avstraliyada jigarrang tuproqlar 
quruq evkalipt o‘rmonlar ostida, 0 ‘rta dengiz mamlakatlarida 
boshoqli o‘tlar bilan qoplangan dag‘al bargli doimiy yashil butalar 
(makvis) yoki bargini to‘kuvchi butalar (shiblyak) ostida rivoj- 
lanadi. Ular uchun mavsumiy nam sharoitda suv bilan yuvilmaslik 
tartibi xarakterlidir.
Jigarrang tuproqlarda gumus miqdori 5-8 
%
ni tashkil etadi, 
reaksiyasi meyorga yaqin. Sur jigarrang tuproqlar jigarrang va bo‘z
96

---

tuproqlar o‘rtasidagi o‘tkinchi holatni egallaydi. Ular jigarrang 
tuproqlardan kesmasining kam loylashganligi hamda gumus miqdo- 
rining unchalik ko‘p emasligi (2-4 %) bilan farqlanadi. Bundan tash- 
qari ular o‘rtasidagi tafovutning asosi gidrotermik tartib hisoblanadi.
Qora subtropik tuproqlar
asosan yassi, yuzasi kam o‘yilgan 
tekisliklar yoki botiqlarda rivojlansa-da, ba‘zan daryo vodiylari va 
dengiz bo‘yi terrasalarida ham uchraydi. Ba‘zilar ushbu tuproq 
genezisi va rivojlanishi gidromorf bosqich bilan bogiiqligini qayd 
etsalar-da, ular avtomorf sharoitlarda ham uchraydi. Ularda gumus 
miqdorining ko'pligi, suv bilan yuvilmaganlik tartibi va loyli -
karbonat qatlamining mavjudligi uni qora tuproqlarga yaqinlash- 
tiradi. Biroq, qurg‘oqchil issiq mavsumda juda qattiqlashadi va 
yuzasi yoriladi, namgarchilikda esa juda bo‘kib ketishi va boshqa 
xususiyatlari bilan tipik qora tuproqlardan farqlanadi.
5.4. Subtropik chala ch o i va ch o i oblasti
Sahroi Kabir va Arabiston yarim orolining shimoliy qismlari, 
Old Osiyo choilari, Avstraliya materigining janubi, Chilining 
markaziy qismlari, Kalifomiyaning kichikroq qismi, Kalaxari 
choiining janubiy hududlari ushbu oblast tarkibiga kiradi. 
Shuningdek, 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlari ham mazkur oblast 
tarkibiga kiradi. Bu hududlarda sial karbonatli, ko‘pincha 
sho‘rlangan va dag‘al tarkibli nurash po‘sti katta maydonlami 
egallaydi. Hududning 3/4 qismini subtropik choilaming sodda va 
kam rivojlangan tuproqlari ishg‘ol etgan. Shuning uchun 75 % 
maydoni tosh va chag‘ir toshli ch o i tuproqlari, qum va 
qumloqlardan iborat boiib, qolgan 25 % maydonlardagina bo‘z 
tuproqlar tarqalgan. Tuproqlaming turlicha boiishida litologik -
geomorfologik sharoitlaming xususiyatlari hal qiluvchi rol 
o‘ynaganligi maium. Hammasidan ko‘proq choilaming toshloq va 
toshloq loyli tuproqlari keng tarqalgan. Ayniqsa, Osiyoning toshloq 
choilarida