Tuproqlar geografiyasi

Tayanch ibora va atamaiar:
Subboreal tuproq, janubiy yarim shar, qo‘ng‘ir o‘rmon tuproq, 
genetik qatlam, podzollashgan qora tuproq, kulli vulqon tuproq, 
o‘rmon - dasht zonasi, sur - oTmon tuproq, qora tuproq, mineralla- 
shish, kashtan tuproq, preriya, pampa, patagoniya, dellyuvial yot- 
qiziq, taqirsimon cho‘l tuproqlar, taqirlar.
Nazorat uchun savollar:
1. 
Subboreal mintaqaning tabiiy sharoitiga umumiy tavsif 
bering.
92

---

2. Qo‘ng‘ir - o4rmon tuproqlarining hosil bo‘lishi va tarqalishi 
to‘g‘risida nimalami bilasiz?
3. 0 ‘rmon - dasht va dasht oblastini ta’riflang.
4. Sur - o‘rmon, qora va kashtan tuproqlaming hosil boiishi 
va tarqalishini tushuntiring.
5. Qora tuproqlar nima uchun gumusga boy tuproqlar hisob­
lanadi?
6. Chala choilaming och kashtan tuproqlarining hosil bo‘lishi 
va tarqalishini ayting.
7. Q o 'n g ir chala ch o i tuproqlarining hosil boiishi va tarqa­
lishini tushuntirib bering.
8. C hoi zonasi tuproqlarining hosil boiishi va tarqalishiga 
oid maiumotlarni izohlang.
9. Taqirsimon ch o i tuproqlari va taqirlar nima uchun aynan 
ch o i zonasida tarqalgan?
10. Subboreal mintaqaning xo‘jalikdagi ahamiyati katta, nima 
uchun?
93

---

V BOB. SUBTROPIK MINTAQA TUPROQLARI
GEOGRAFIYASI
5.1. Subtropik mintaqaning tabiiy - iqlimiy sharoiti va tuproq
oblastlari
Yer shari tuproq qoplamining 20 % li subtropik mintaqada 
joylashgan. Mintaqa umumiy maydonining 29 % ini to g ii hududlar 
ishg‘ol etgan. Unga tutash mo‘tadil va tropik mintaqalardan 
subtropik mintaqaga o‘tish, iqlim va butun tabiatning asta - sekin 
miqdoriy o‘zgarishi bilan bormasdan, yozda tropik havo, qishda esa 
m oiadil havo hukmronligining almashinishi asosida ro‘y beradi. 
Subtropik iqlimning mohiyati ham ana shundan iborat.
Subtropik mintaqa tabiatining xarakteri yana ko‘p jihatdan 
iqlimdan tashqari litosferaning holati, ya’ni yer po‘sti yoriqlariga 
ham bogiiqdir.
Mintaqaning g‘arbiy qismida o‘rta dengiz tipiga xos iqlim 
oblasti shakllangan bo‘lib, yog4in (900 mm atrofida) asosan qishda 
yog‘adi, yoz juda qurg‘oqchil, namlanish 
59 %
dan oshmaydi. 
Materiklarning ichkarisiga tomon qurg‘oqchilik ortadi va quruq 
subtropik iqlim oblasti shakllanadi. Subtropiklaming sharqiy okean 
bo‘yi hududlarida yogin ko‘p va yil bo‘yi yoqqanligidan bir xilda 
nam subtropik iqlim oblasti vujudga kelgan.
Subtropik mintaqada havoning o‘rtacha harorati 14 °C? yozda 
tropik havo 26 °C gacha isisa, qishki mo‘tadil havo harorati 5-6 °C, 
hatto 0 °C ga tushib, qor yog‘adi.
Mintaqada 10 °C dan yuqori boigan o'rtacha sutkalik havo 
harorati yig4 indisi 4000-8000°, vegetatsiya davri 200 kundan 365 
kungacha davom etishi mumkin. Issiqlik resursi qishloq xo‘jalik 
ekinlaridan yiliga ikki marta hosil olishga imkon yaratadi. Tuproq 
hosil boiishi asosan sial karbonatli va sho‘rlangan nurash po‘stida 
ro‘y beradi. Tuproqlaming gorizontal zonalligi cheklangan tarzda 
namoyon boisa-da, fatsial xususiyatlar yaxshi aks etgan. Subtropik- 
larda asosan namlanishga bogiiq tarzda, okean sohillaridan quruq-
94

---

likning ichkarisiga tomon landshaftlar va tuproqlaming almashinuvi 
sodir boiadi.
Subtropik mintaqada uch guruh tuproq oblastlari farqlanadi:
l)qizil va sariq tuproqli sernam o‘rmon (subtropik semam o'rmon) 
oblasti, 2) jigarrang va sur jigarrang tuproqli kserofit - o‘rmon va 
buta - dasht (subtropik kserofit - o‘rmon va kserofit - dasht) oblasti,
3) bo‘z va turli choi tuproqli chala ch o i va ch o i (subtropik chala 
ch o i va choi) oblasti.
5.2. Subtropik sernam - o‘rmon oblasti
Ushbu oblast materiklaming sharqiy gumid hududlarini 
egallagan boiib, yiliga 1000 mm dan 2500 mm gacha yog‘in yog‘adi. 
Asosan Shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerikada AQSHning 
janubi-sharqiy shtatlarida va Sharqiy Osiyoda Xitoyning janubi- 
sharqiy viloyatlarida, Tayvan orolida, Yaponiyaning janubida, 
shuningdek, Kaspiy dengizining janubi-g‘arbiy sohilidagi Lenkoran 
(Ozarbayjon) shahri atroflarida tarqalgan.
Janubiy yarim sharda janubiy Amerikada, ya’ni Braziliyaning 
janubi, Urugvay, Paragvay, Avstraliyaning bir qismi, Yangi 
Zelandiyaning shimoliy qismlarini qamragan.
Tuproq qoplamida