Tuproqlar geografiyasi

Sur - q o ‘n g ‘ir ch o‘l tuproqlari
ancha qadimgi platolarning 
toshli choilarida mujassamlashgan. Ular turli ko‘rinishdagi qumoqli 
va yengil loyqali, skeletga boy turli granulometrik tarkibli jinslarda 
rivojlanadi. Gumus miqdori juda kam -1 % gacha, karbonatning eng 
ko‘p qismi uning yuqori qatlamida uchraydi. Sur - qo‘ng‘ir ch o i 
tuproqlari Mangishloq yarim oroli, Markaziy Ustyurt, Betpaqdala 
choilarida keng tarqalgan.
Qumli cho
7 
tuproqlar
tub qumlar ochilib qolgan yoki mineral 
tarkibi boy boigan qadimgi allyuvial qumli yotqiziqlarda shakl­
lanadi. Tuproq kesmasi kuchsiz differensiyalangan, gumusga juda 
kambag‘al (0,09-0,7 %).
Taqirsimon cho‘I tuproqlar
loyli choilarga xosdir. Ular 
qadimgi allyuvial tekisliklar va qurigan deltalaming nisbatan yosh 
tuproqlari boiib, asosan o‘tloq tuproq qatorida (o‘tloq, o‘tloq- 
botqoq, oiloq - sho‘rxok) grunt suvlari sathining pastga tushishi 
oqibatidagi choilashishdan vujudga keladi. Shu bilan birga ushbu 
tuproq rivojlanishining yana orqaga tomon evolyutsiyasi ham 
m aium (taqir, taqir - o‘tloq va h.k.). Tuproq karbonatlashgan, gu-
91

---

mus miqdori 1 % atrofida, haddan tashqari cho‘llashgan tuproqlarda 
-
0
,
2
-
0,5
% .
Taqirlarda
yuksak o ‘simliklar o‘smaydi va ular yuzasi suv 
o‘tlari va lishayniklar bilan band. Taqirlar yuzasi juda qattiq loyli 
qatlam bilan qoplangan (2-8 sm), juda ko‘p yoriqlar bo‘lib, ulaming 
chuqurligi 15-20 sm gacha pastga tushadi (qatqaloq). Barcha taqirlar 
karbonatlashgan, gumus miqdori atigi 0,3-0,8 % ni tashkil etadi.
Subboreal mintaqa qishloq xo‘ja!ik nuqtayi nazardan Yer shari- 
ning eng ko‘p o‘zlashtirilgan mintaqasi hisoblanadi, uning hududida 
dunyo dehqonchiligining 1/3 qismi mujassamlashgan. Qora, kashtan 
va Amerika qo‘ng‘ir tuproqlari eng ko‘p haydaladigan yerlardir. 
Ushbu tuproqlardagi qishloq xo‘jalik ekinlari tuzilmasida bug‘doy, 
makka, arpa, qand lavlagi, kungaboqar kabilar ustuvorlikka ega. Bu 
mintaqa dunyoning asosiy „nonli” hududi hisoblanadi. Qora tuproq­
larda va ayniqsa, kashtan tuproqlardagi dehqonchilikda asosiy 
muammo tuproqda ortiqcha nam to‘planishi va shu bilan birga joy- 
larda sug‘orish tadbirlaridir. Qo‘ng‘ir tuproqlar ham dehqonchilikda 
jadal foydalanilmoqda, biroq tizimli tarzda organik va mineral 
o‘g‘itlar solinishiga ehtiyojmand. Cho‘l va chala choMlarda nisbatan 
yaylov chorvachiligi rivojlangan. Dehqonchilik sug‘orishga asoslan­
gan, haydaladigan yerlar uncha katta bo‘lmasa-da, qishloq xo4jalik 
mahsulotlari yetishtirishda ahamiyati beqiyos. Ular asosan suv 
manbalari bilan ta’minlangan vohalarda mujassamlashgan.