Tuproq hosil qiluvchi jinslar nurash va nurash po`sti

Nurash poʻsti — togʻ jinslarining nurashi natijasida yer yuzasida hosil boʻladigan kontinental geologik formatsiya. Oʻzgargan nuragan jinslar oʻz joyida qolsa, qoldiq Nurash poʻsti, tub jins bilan aloqasi uzilmay qandaydir masofagasiljisa koʻchirilgan Nurash poʻsti deb ataladi. Baʼzi bir geologlar ak-ku mul yati v Nurash poʻsti (yuvilib keltirilgan gil-tuproq va qoldiq Nurash poʻsti oʻzgargan nuragan jinslari)ni alohida ajrata-dilar. Yotish shakliga koʻra, Nurash poʻsti maydonli (katta hududlarda hosil boʻla-di, qalinligi 10 m gacha va undan or-tiq) va chiziqli boʻladi (bir yoʻnalishda choʻzilib, togʻ jinslari yoriklari boʻylab 100–150 m ichkariga kirib boradi).
"Nurash poʻsti" terminini fanga shveysariyalik geolog A. Geym kiritgan (1879). Nurash poʻstining hosil boʻlishi joyning iklimi, togʻ jinslarining tarkibi, gidrogeologik sharoiti, relyefi, tektonik tuzilishi, hosil boʻlish vaqti va boshqa omillar bilan bogʻliq. Bunda asosiy omil iklim hisoblanadi. Yerning geologik tarixida bir necha marta (tokembriy, yuqori paleozoy, trias-yura, boʻr-paleogen, paleogen-toʻrtlamchi davr) katta qalinlikda Nurash poʻstining shakllanish davri boʻlgan. Nurash poʻstining hosil boʻlishida dastlab ishuriy, keyin nordon muhit yuzaga keladi. Har muhitda oʻziga xos minerallar hosil boʻladi. Natijada Nurash poʻstida pastdan yuqoriga qarab ayrim zonalar (dezintefatsiya, dresva, gidroslyudamontmorillonit va kaolinit minerallari zonasi) paydo boʻladi. Nurash poʻsti zonalarining hosil boʻlishida jinslarning tarkibi katta rol oʻynaydi. Mac, yogʻin-sochin koʻp sharoitda nordon jinslar nurash natijasida kaolinit, gidroslyuda, dezintegratsiya zonalari, asosli va oʻta asosli jinslardan esa temir, marganets, baʼzan alyuminiyning suvli, yarim oksidli zonasi hosil boʻladi. Nurash poʻsti bilan alyuminiy, temir, titan, marganets, stronsiy, nikel, galluazit, olovga chidamli gil, sochma olmos, oltin, platina, qimmat-baho toshlarning konlari bogʻliq. Oʻzbe-kistonda Ohangaron vodiysi, Zirabuloq-Ziyovuddin togʻlari yon bagʻirlari va Markaziy Qizilqumda 2 m dan 150 m gacha kaolin qatlamlari hosil boʻlgan

Qoldiq (ostatochnыe) nurash po`stlari avvalgi tekislangan denudatsion yuzalarni saqlab qolish imkoniyatiga ega bo`lgan. Bu paleogeografik sharoitni va relyef yoshini bilishda katta ahamiyatga ega. Nurash po`stini (qadimgisini) o`rganish boksit, temirli, nikel, rangli metallar (sochilma) konlarini topishga yordam beradi, chunki ular nurash po`sti bilan bog`liqdir.

Nurash po`stini o`rganishning ilmiy – amaliy ahamiyati.
Nurash po`stini o`rganishining paleogeografik sharoitlarni «tiklashda» o`rni bor. Magmatik, metamorfik jinslarning yemirilishi qonuniyatlari – to`planish va surilish; qazilma boyliklarning: boksitlar, kaolin, nikel, silikatlar, temir gidroksidlari, oksidlari, marganes gidroksidlari, opal, magnezitlar kabilarning hosil bo`lishida nurashning ahamiyati kattadir.
Kursk magnit anamaliyasi qadimgi paleozoy nurash po`stini ifoda etadi. U kembriygacha magnetitli kvarsitlarda hosil bo`lgan (yotadi). Nurash tufayli kremozyom yuvilib, temir oksidlanadi. Natijada magnetit rudasi hosil bo`ladi.
Mis sulfidlari oksidlansa va u oxaktoshda yotgan bo`lsa, malaxit, lazurit (mis karbonatlari) hosil bo`ladi.
Nurash po`stida platina, oltin, olmos va titanning sochma konlari uchraydi.


Adabiyotlar:

1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b.

2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str.
3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str.
4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b.
5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str.
6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b. .