Тупроқни ким таҳлил. Ас ўзг

3-rasm. Elektroforez usuli yordamida DNK va oqsil moddalarni 
tekshirish 
Elektroforez jarayonida elektr maydonining kolloid sistemasiga 
ta’siri natijasida kolloid zarrachalar zaryadlanadi yoki elektr zaryadiga ega 
bo‘ladi. Elektr maydoni ta’sirida qarama-qarshi zaryadlangan zarrachalar 
musbat va manfiy elektrod tomon harakatlanadi. Elektroforez jarayoni 
katta elektr maydoni ta’sirida musbat va manfiy zaryadlangan zarrachalarni 
elektrodlarga tomon harakatlanishiga asoslangan. Bu usul yordamida, 
asosan, oqsilsimon moddalar elektr toki yordamida ajratib olinadi. 
Tuproqshunoslik, geologiya, paleontologiya fanlarida kelajakda avval 

---

110 
yashab, hozirda yo‘qolib ketgan organizmlardan DNK larni ajratib olishda 
qo‘llanilishi kutiladi. 
Xromotografiya 
Xromatografiya asoschisi M.S. Svet bo‘ib, hozirgi vaqtda bu usul 
keng ko‘lamda rivojlanib kelmoqda. Hozirda xromatografiya usullarining 
yangi variantlari ishlab chiqilmoqda, ularga ion almashinuv, adsorbsion 
xromatografiyalarni kiritsh mumkin. 
Oxirgi 
yillarda 
xromatografiya 
usullari 
ko‘pgina 
bioximik 
kuzatuvlarda keng qo‘llanilmoqda. Bu usul bioximiyaga oid masalalarini 
yechishda
foydali bo‘lib, gormonlar, vitaminlar, antibiotiklar va boshqa 
biologik 
moddalarni 
kuzatish 
ishlarida 
qo‘llanib 
kelinmoqda. 
Xromatografiya usuli davolash muassasalarida, klinik analizlarni 
aniqlashda ham ishlatilib kelinmoqda.
1850-1910 yillarda ba’zi izlanuvchilar – Runge, Shenbeyn va 
boshqalar qog‘oz xromatografiyasi usulini qo‘llaganlar. 
Masalan, olim Pliniy temir sulfat papirusini aniqlashda shimdirilgan 
yong‘oq ekstraktini qo‘llagan. Filtr qog‘ozda birikmalarni bo‘lishi 
adsorbsiya va ion almashinuviga bog‘liq bo‘lishi mumkin. 
Adsorbsion xromatografiya uchun olim Goppelsreder o‘z tadqiqotida 
organik va noorganik eritmalarni filtr qog‘ozda aniqlash yo‘llarini kuzatib 
chiqqan. 
Moddalarni filtr qog‘ozida adsorbsiyalash uchun turli xil birikma 
komponentlari eritmasi qog‘oz orqali o‘tkazib, ajratib olinadi.
Filtr qog‘ozda moddalarni ajratish, masalan, ishlov berilgan alyuminiy 
gidroksidi adsorbsion xromatografiya misol bo‘la oladi. 
Hamma adsorbsion va xromatografiya usullari filtrlovchi qog‘ozda 
aniqlanadi, lekin ikki aralashmaydigan faza orasidagi bo‘linish muhim rol 
o‘ynaydi.
Kopsden aminokislota aralashmasini bo‘lish ishida shuni kuzatdiki, 
ma’lum miqdorda suv aralashtirilgan eritmani qo‘llash yaxshi ajratmalar 
oshishiga ta’sir qilishi mumkin ekan. 
Suv bilan to‘yintirilgan eritma qog‘ozdagi harorati bilan aralashman-
ing bo‘linishiga olib keladi. 
Sellyuloza to‘qimasi suvga kuchli ta’sir ko‘rsatib, organik eritmaga 
o‘z kuchini ko‘rsatadi, shuning uchun qog‘ozni, stasionar suvli fazani 
tashuvchi sifatida keltirish mumkin.
Erituvchi, qog‘oz uchastkasi orqali yo‘nalganda, tarkibidagi erigan 
modda, organik va statsionar suvli faza harakati orqali bo‘linish sodir 
bo‘ladi. 
Shunday qilib, ba’zi modda qismi qog‘ozdan organik moddaga o‘tadi. 

---

111 
Harakatlanuvchi suyuqlik, qog‘oz uchastkasiga yetganda tarkibida 
eruvchi modda, qolmaganda, yana qayta taqsimlash hosil bo‘ladi. Bu gal 
eruvchi uzluksiz yo‘nalishda, ikki faza oralig‘ida qayta taqsimlanib, 
modda, qog‘ozdagi bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o‘tadi.
Filtrlovchi qog‘ozda xromatografiya vaqtida boradigan jarayonni, 
suyuqlik-suyuqlik sistemasidagi uzluksiz ekstraksiyasiga solishtirish 
mumkin. 
Bu usullardan tashqari, mikrobiologik va ferment usullari mavjud. 
Mikrobiologik usul vitaminlar va antibiotiklarni xromatografik baholashda 
qo‘llaniladi. Oqsil fermentlarini bo‘lish usuli qog‘oz xromatografiya yo‘li 
bilan amalga oshiriladi. 
Xromatografiya usuli bilan analizlarning doimiy temperatura asosida 
bajarilishi maqsadga muvofiqdir. Yoki xromatografiya kamerasiga joylab, 
elektr termostat boshqaruvida olib borish mumkin. Kamera erituvchi 
aralashmasi bilan ta’minlanishi zarur. Buning uchun 24 soat oldin 
kameraga erituvchi solingan idish qo‘yilishi kerak. Boshqa usulda kamera 
devoriga filtr qog‘oz o‘rnatiladi, filtr qog‘ozning bir qismi kamera pastida, 
erituvchi solingan idishga tushirilgan bo‘lishi kerak. Xromatografiyadagi 
standartga solishtiriladi. 
Adsorbsion va ion almashinuv xromatografiya usullarini amaliyotda 
qo‘llash va konkret amaliy masalalarni hal qilishda asosiy mezon 
hisoblanadi.[6]