Tuprok zaxiralar va ularning ekologik xolati Mavzu rejasi

Tuprok zaxiralar va ularning ekologik xolati
Mavzu rejasi:
1. Tuprokning muxit sifatidjagi axamiyati.
2. Tuprokning shamol ta`sirida erroziyaga uchrashi va unga karshi kurash yullari.
3. Tuprokning suv ta`sirida erroziyaga uchrashi va unga karshi kurash yullari.
4. Uzbekiston Respublikasining erlari va ularning ekologik xolati.

Uzbekiston Respublikasining xududi 44.9 mln. gektar erni tashnil kilib, 3362 mln. gektarni kishlok xujaligiga alokador bulib, shundan 28,1 mln. gektari kishlok xujalik yaylovlari tashkil kiladi. Sugoriladigan eng kimmatbaxo erlar maydoni 4.2 mln. gektarni tashkil etib, shundan 3,5 mln. gektari xaydaladigan erlardir. 0.3 mln7 ga kup yillik usimliklar tashkil kilsa, 0,4 mln. ga dala xovlilar tomarka va boshkalar tashkil etadi.

Yaylovlarni tez sur`atlar bilan uzlashtirilishi natijasida Orol dengiziga kelib tushadigan suv mikdorini keskin kamayib ketishini xisobga olib, 1991 yildan boshlab Respublikada yangidan sugoriladigan erlarni ochish takiklab kuyilgan.
Sugoriladigan erlarni kupaytirish fakat suvdan foydalanish koefficientini oshirish eki Orol dengiziga boshka joydan suv keltirish yuli bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday tadbirlarni amalga oshirish katta mikdorda kapital mablag va material resruslarini talab kiladi.
Respublikamizda 1975-85 yillar davomida sugoriladigan erlarni kuplab uzlashtirilishi natijasida sugoriladigan er mikdori 1.4 barobar oshgan bulsa, 400 ga tugri keladigan maxsulot mikdori 1990 yilga kelib 1975 yildagini tashkil etadi. Axoli jon boshiga tugri keladigan
kishlok xujalik maxsulotlari 1980 yil bilan solishtirilganda 632 sumdan 542 sumga kamaydi (14.89)
Respublikamizdagi sugoriladigan erlarni 15% tayerlanadigan kishlok xujaligi maxsulotini 98% beradi. Oxirgi 15-20 yil davomida sugoriladigan erlarning shurlanish 0.8 mln. gektarga ortib xozirgi paytda 2.0 mln7 ni tashkil etadi: 0.85 mln. ga va uta shurlangan erlardir.
Korkalpogistonda erlar 90-95%, Kashkadare va Xorazmda 60-70 % shurlangandir. Er unumdorligini kursatkichi bulgan Gumus 30-35% pasayib ketgan, bunday umumkiy maydonning 40% ni tashkil etadi.
Respublikamizda bonitey bali 60% tashkil kilgan bulsa bu kursatkich Korakalpogistonda, Kashkadare va Buxoro viloyatlarida 48.7ballni, Surgondare, Xorazm va Namangon viloyatlarida 70-76 ball ni tashkil etadi. Paxta ekiladigan umumiy er maydonining eng yaxshi sifatli 81-100 ballgacha 0.7 mln.ga urtacha 41-60 ball 0.9 mln. ga
urtachadan past 21-50 ball, 0.6 mln. gektar tashkil etadi.
Er unumdorligini pasayishiga shamol va suv eroziyasi (deflyaciya) xam salbiy ta`sir kursatadi. Shamol va suv erroziyasi natijasida Respublikamizda 21 mln. gektar sugoriladigan erlardan 0.7 mln.ga uta va urtacha darajada difolyaciyaga uchragan. Uta va urtacha diflyaciya xavfiga uchragan erlar Fargona voxasida 165 ming. ga Surxondareda 106 mingga, Kashkadareda 80 mingga, Buxoro viloyatida 52 mingni tashkil etadi.
Mollarni bokishda fitomeliorativ ishlarni olib borilmasligi natijasida yaylovlarni uz vaktida almashlab turilmasligi sababli 22 mln. yaylov erlardan 6 mln. ga diflyaciyaga uchragan 13 mln. er esa suv erroziyasiga uchragan.
Zararkunanda xasharotlarga karshi DDT kullanilishi natijasida Rsepublikamizda zaxarlangan er tarkibidagi DDT mikdori 2-5 PDK ni tashkil etadi. DDT ning ekin maydonlaridagi eng kup koncentraciyasi Fargona, Samarkand, Andijon viloyatlarida kuzatilgan bulib 26.0 44.0: 26.4 PDK tashkil etadi.
Sugoriladigan erlarning kup kismini oxirgi paytlargacha paxta, sholi kabi yakka ekinlar tashkil etishi natijasida almashlab ekish jaraenlarini kamayishiga (ershunoslikka erning muxofaza kiluvchi asosiy usul) chorvachilikning rivojlanishi ekiladigan erlarga kuplab mineral ugit va pesticidlardan foydalanishga tugri keldi. Shularning xammasi birgalikda erga boradigan tabiiy biologik jaraenlarning buzilishag olib kelmodka.
Mineral ugitlardan kup mikdorda foydalanish, erlarni kuplab energiya xarajatlarini ortishi, ekin maydonlaridagi xosildorlikni pasayishi berkitib kelmokda. Shu bilan birgalikda ishlvab chikariladigan ximiyaviy pereapratlarning ishlatilish koefficientining pastligi fosfor-kaliy ugitlarning 30% azotli ugtilarning 50%ga yakini usimliklar tomonidan uzlashtirilmasdan, suv erdamida yuvilib er usti va er osti suvlarini ifloslanishiga olib kelmokda.
Keyingi yillarda pesticidlar bilan ishlanadigan erlarning jami ancha kiskaradi. masalan: 1989 yilda bunday dalalar xajmi 2.3 mln.ga bulsa, 1991 yilga kelib 1.4 mln.ni tashkil etgan. Shu bilan birgalikda 1 gektar erga solinadin pesticid mikdori 36 kg/ga da 42kg/ga ortgan. Bu kursatgich ba`zi bir viloyatlar: Surxondare-85, Kashkadare 90 kg/ga ni tashkil etgan.
Er maydonlarining ifloslanishiga ximiyaviy pereparatlarni saklash tashish koidalarini buzilishi, usimliklarni ximoya kilish xizmatini konikarsiz ishlashi, pereparatlarni ishlatish uchun kerak buladigan texnikaning etishmasligi, xamda ularni nosozligi xam sabab bulmokda. Shunday kilib, Respublikamiz er resurslari ekologik jixatdan olganda tulikligicha foydalanilmayapti. Natijada er xosildorligi va chorvachilik maxsulotlarining maxsuldorligi pastligicha kolmokda.