Тупроқ физикаси

кимѐвий боғланган сув, буғсимон 
сув, гигроскопик сув, парда сув, капилляр сув ва гравитацион сув 
(15-расм).
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
15-расм. Тупроқдаги сув шаклларининг схематик кўриниши: 
1-тупроқ заррачалари гигроскопик сув билан; 2-максимал гигроскопик сув;
3-4- парда сув; 5-гравитацион сув билан ўралган.

---

99 
Кимѐвий боғланган сув
шакллари конституцион ва кристализацион 
кенжа турлардан ташкил топган. Конституцион сувлар, одатда, минераллар 
таркибига кириб, унинг кристаллик панжарасидан ўрин олади. Масалан, 
лимонит 2Fe
2
O
3
∙3H
2
O, боксит Al
2
О
3
∙3Н
2
О каолинит Н
2
Al
2
SiО
2
О
3
∙Н
2
О ва ҳоказо. 
Бу сувлар жуда юқори ҳарорат шароитида (500 - 1000°С да) минералларнинг 
таркибидан ажралиб чиқади, натижада минералларнинг таркиби ва хусусияти 
ўзгаради. 
Кристаллизацион сувлар эса минерал тузлар таркибида сақланиб, паст 
ҳароратда ундан ажралади. Бунда минералнинг тузилиши ва таркиби 
ўзгармайди. Масалан, гипс - СаSO
4
∙2H
2
O, миробилит - Na
2
SO
4
∙10H
2
O ва ҳоказо. 
Тупроқ таркибидаги сувнинг бу шакли тупроқдаги хеч бир физик 
жараѐнларда, унинг умумий сув жамғармасига иштирок этмай, лекин тупроқ ва 
минералларнинг таркибини ҳарактерловчи кўрсаткич ҳисобланади.
Тупроқ ғовак тизим бўлгани учун, бу ғоваклар доимо ҳаво ва сув буғлари 
билан тўлган бўлади. Тупроқдаги буғсимон сув ҳам ўсимлик учун фойдасиз. 
Бироқ, буғ ҳолатдаги сув ўсимликка сингадиган ҳолатга ўта олади. Қишда сув 
буғи ернинг пастки бир мунча иссиқ қатламларидан юқориги совуқ қатламларга 
кўтарилиб суюқ ҳолатга айланади. Тупроқдаги буғсимон сувнинг ҳаракати 
диффузия қонунига бўйсунади. Бу ҳаракат, асосан, тупроқ ҳавосининг сув 
буғларига тўйиниш даражасига ва ҳароратга боғлиқ бўлади. Буғ ҳолатдаги 
сувнинг ҳаракатини оддий кузатиш олиб бориш йўли билан билиш мумкин. Ёз 
кунларида чўл минтақасининг қумли тупроқлари ѐки қумлари кучли қизийди ва 
ўзининг таркибидаги сувларни атмосферага буғлатади. Биринчи қарашда 
бундай тупроқларда сув қолмагандай туюлади. Агарда кечқурун тупроқ юзаси 
(1x1) ѐки (2x2) полиэтилен материали билан беркитилса, эрталаб 
полиэтиленнинг ички юзасида сон - саноқсиз сув томчилари пайдо бўлганини 
кўриш мумкин. Бу сув томчилари буғсимон сувларнинг конденсациясидан 
пайдо бўлади. Буғсимон сувни ҳаракатга келтирувчи омил бу сутка давомида 
тупроқ қатламида вужудга келган термик градиент ҳисобланади.