Тупроқ физикаси

 §4.4. Тупроқнинг структуралилигини аниқлаш 
Тупроқнинг механик заррачалари ҳар хил органик кислоталар ва 
карбонатли тузлар ѐрдамида бир-бирлари билан ѐпишиб агрегат бўлакчаларни 
ҳосил қиладилар. Тупроқларда механик заррачаларни алоҳида – алоҳида жуда 
камдан-кам учратиш мумкин, яъни табиатда тупроқ у ѐки бу даражада 
структурали бўлакчаларга эга бўлади. Ҳар хил катта – кичикликка, механик 
қаттиқликка, ғовакликка ва сувга чидамлиликка эга бўлган агрегатлар 
мажмуаси тупроқ структурасини ташкил қилади. 
Тупроқнинг агрегатлик ҳолатини аниқлаш.
Тупроқнинг агрегатлик 
ҳолати - унинг унумдорлигини кўрсатувчи энг асосий кўрсаткичлардан 
ҳисобланади. Агрономик нуқтаи назардан энг қимматли структура - диаметри 
0,25 мм дан 10 мм орасида бўлган агрегатлар ҳисобланади. Бундай 
агрегатларнинг мавжудлиги тупроқда сув ҳаракатини, ҳаво алмашинувини 
нормал кечишини ва озиқ моддаларнинг ўсимлик учун қулай бўлишини 
таъминлайди. Қуйида биз ҳозирги вақтда лабораторияларда энг кўп тарқалган 
тупроқнинг макро ва микроагрегатларини ҳамда агрегатларнинг сувга 
чидамлигини аниқлаш услубларини келтирамиз. Тупроқ макроструктурасининг 
сувга чидамлилигини Н.И.Саввинов услуби ѐрдамида аниқлаш. Бу услуб 2 
қисмдан иборат: 
1)
тупроқни таҳлилга тайѐрлаш; 
2)
сувга чидамли агрегатларни аниқлаш. 

---

91 
Тупроқни таҳлилга тайѐрлаш.
Даладан таҳлил учун олиб келинган 
тупроқ намунаси (2000-2500 г) лаборатория шароитида ҳаво қуруқлиги 
даражасигача қуритилади. Агарда олинган ўртача намунада 2 см дан катта 
бўлган тупроқ агрегатлари учраса, уларни қўл билан секин увалаш керак. 
Сўнгра тешиклари 10, 7, 5, 3, 2, 1, 0,5, 0,25 мм ли элакчалар тўпламидан (охирги 
0,25 мм ли элакча ости бекилган бўлиши керак) ўтказилади. Тупроқ 
элакчалардан оз-оздан (тахминан 150-200 г) ўтказилади. Бунда элакни бир оз 
силкитиб элаш мақсадга мувофиқдир. Таҳлил учун олинган тупроқ батамом 
элангандан сўнг ҳар қайси элакчаларда қолган агрегат бўлаклари алоҳида-
алоҳида ўлчанади ва уларнинг фоиз миқдори қуйидаги формула бўйича 
ҳисобланади: 
Х=
в
a
%
100

, 
бу ерда, 
Х-маълум катталикдаги агрегат миқдори, % ҳисобида; 
а-маълум диаметрли элакчада қолган агрегат, г ҳисобида; 
в-таҳлил учун олинган тупроқ намунаси, г ҳисобида. 
Масалан, олинган 2000 грамм тупроқда 10-7 мм ли агрегат 150 грамм 
бўлса, унинг % миқдори эса қуйидагича топилади. 
2000-100 
150-х
Х=


2000
100
150
5
,
7
2000
1500

Таҳлилнинг бу қисмида биз тупроқ таркибида учрайдиган ҳар хил катта-
кичикликдаги агрегатларни ажратиб олиш билан чекланамиз. Бу маълумотлар 
асосида биз тупроқнинг табиий ҳолатига баҳо бериш имкониятига эга бўламиз. 
Агрегатларни агрономик нуқтаи назардан баҳолаш учун эса уларни сувга 
чидамлилик хоссасини ўрганиш лозим, бу хақда кейинги бўлимларда баѐн 
этилади.