Тупроқ физикаси

физикавий етилганлиги
дейилади. Физик етилиш ҳолати тупроқнинг намлиги 
билан белгиланади ва унинг механик таркиби ҳамда структурасига боғлиқ 
бўлади.
Тупроқнинг ―физик етилганлиги‖ унинг механик таркиби ва намлиги 
билан боғлиқ. Қумоқ ва соз тупроқлар физик етилган ҳолатда ҳайдалганда 
осонлик билан увоқларга ажралади. Енгил тупроқларда ѐпишқоқлик унча 
ифодаланмаганлиги учун ҳайдов ишларини бир қанча юқори намлик 
шароитида олиб бориш мумкин, бу жиҳатдан ―физик етилганлик‖ бу тупроқлар 

---

71 
учун муҳим роль ўйнамайди. Оғир тупроқларнинг ѐпишқоқлик даражаси кўп 
жиҳатдан намлик билан боғлиқ эмас. Шунинг учун тупроққа ишлов беришда 
унинг ―физик етилганлик‖ ҳолатига эътибор бериш зарур. 
Юқори намликда ҳайдалганда тупроқ яхлит кесакли қатлам ҳосил қилиб, 
қуриганда унинг структураси кучли равишда бузилади. Ўта нам ва қуриган 
ерларни ҳайдаш натижасида тупроқнинг унумдорлиги бир неча йил давомида 
ѐмонлашиб боради. 
Тупроқнинг ―физик етилганлик‖ ҳолатини аниқлаш қуйидагича амалга 
оширилади: ҳайдалиши керак бўлган майдоннинг 5-10 см чуқурлигидан бир 
сиқим тупроқ олиб сиқилади. Сўнгра сиқилган тупроқ 150 см баландликдан 
ерга ташланади. Агарда ташланган тупроқ агрегатларга (турли катталикдаги 
кесакчаларга) ажралиб кетса, тупроқ етилган ва уни ҳайдаш керак. Сиқилган 
тупроқ ташланганда агрегатларга бўлинмаси (уваланмаса) ҳали тупроқнинг 
етилиши учун анча вақт бор. 
Тадқиқот натижаларига кўра, ҳайдов ишлари ―физик етилганлик‖ 
шароитида олиб борилганда ишлов берилаѐтган тупроқлар жуда юмшоқ, 
серғовак, сочилиб турувчи майда кесакчали бўлади. Ёнилғи ва механик кучлар 
кам сарфланади. Тупроқнинг ―физик етилганлик‖ даражасидаги намлик 
кўрсаткичи унинг механик таркибига (қумли ва қумлоқ тупроқлар бундан 
истисно) кўра 15-20 % атрофида бўлиб, дала нам сиғимининг 65-75 % ни 
ташкил қилади. 
Шундай қилиб, тупроқнинг физик-механик хоссалари экинларни ўстириш 
технологиясида эътиборга олиниши керак. Бу мақбул шароитлар маълум 
даражада тупроқнинг биологик, кимѐвий хоссаларини яхшилашга қаратилган 
агротехника тадбирларини олиб бориш натижасида яратилади. Қишлоқ 
хўжалик экинларини етиштириш ва уларнинг талабига жавоб берадиган 
технологиядан 
самарали 
фойдаланишда 
қишлоқ 
хўжалик 
соҳалари 
мутахассислари физик-механик хоссалари кўрсаткичларининг мақбул 
параметрларини яхши билиши керак.