Тупроқ физикаси

аэроб микроорганизмлар
- ўзларининг ҳаѐтий 
фаолиятлари давомида эркин килороддан фойдаланади; 
анаэроб
– бу 
микроорганизмлар учун эркин кислороднинг тупроқ ҳавоси таркибида бўлиши 
шарт эмас, улар ўзларининг фаолиятларида таркибида кислород сақловчи 
моддаларни парчалаш жараѐнида ҳосил бўлган кислородни истеъмол қилади. 
Учинчи гуруҳ микроорганизмлар – 
ўткинчи гуруҳни
ташкил этиб, булар ҳам ўз 
навбатида – факультатив анаэроб, яъни ўзи анаэроб шароитга мослашган 
бўлишга қарамасдан кўп миқдордаги эркин кислородли муҳитда ҳам яшай 
олади ва ниҳоят микроаэрофиль, яъни тупроқ ҳавосида кислород жуда ҳам паст 
(3% ва ундан кам) бўлган шароитда ҳам яшай оладиган (масалан, 
серобактериялар) микроорганизмлардир. 
Демак, тупроқ ҳавоси таркиби доимий ўзгаришда бўлади. Бу эса ўз 
навбатида тупроқ ҳавосини муттасил атмосфера ҳавоси билан алмашланиб 
туришини таъминлайди. Газлар алмашиниши - тупроқ ҳавосини ташкил 
қилувчи айрим газларни (масалан, кислородни карбонат ангидрид ва ҳ.к) 
атмосферадаги шундай газлар билан алмашиниши каби ҳодисаларни ўз ичига 
олади. Биринчи ҳодиса тупроқнинг нафас олиши деб юритилади. 
Тупроқда газ алмашиниш диффузия ҳодисаси асосида боради. Фик 
қонунига бўйсунади ва унинг ҳаракатини қуйидаги формула орқали 
тушунтириш мумкин: 
d
m
= - DS
t
x
e
d
d
d
Бу ерда, 
d
m
– ҳаракатланган газ миқдори; 
D – диффузия коэффициенти; 

---

168 
S – диффузия рўѐбга чиқадиган майдон; 
dx
de
- газ концентрацияси градиенти, яъни газ концентрациясининг 
узунлик бирлигидаги йўналиши бўйича ўзгариши; 
d
t
– диффузия давом этган вақт. 
Миқдор жиҳатдан диффузия 1 см
2
юзадан 1 сек давомида (газ градиенти 
концентрацияси бирга тенг бўлганда) ўтган газ миқдорига тенгдир. 
Формуладаги минус ишораси диффузия газлар босими ѐки концентрацияси 
камаяѐтган томонга қараб ҳаракатланишини кўрсатади. 
Тупроқдаги ҳаво ва газ алмашинуви ҳаво ҳароратининг, сизот сув 
сатҳининг, айниқса тупроқ намлигининг, тупроқ устки қатламлари билан остки 
қатламлари ўртасидаги ҳароратнинг бир хил бўлмаслиги ва шамол таъсирида 
ўзгаришлари билан боғлиқдир. Тупроқ ҳавосининг атмосфера ҳавоси билан 
алмашинуви ѐмонлашса, у ҳолда одамлар турли йўллар билан, баъзилари 
тушуниб, баъзилари эса унчалик тушунмай, тупроқни юмшатиш ишларига 
киришадилар. Ер ҳайдаш, уни доимо юмшоқ ҳолда сақлаб туришга уриниш, ҳар 
галги суғоришдан сўнгги культивация, чопиқ ва бошқа тадбирлар фақат 
тупроқда нормал ҳаво режими яратишга қаратилган ишлардир. 
Тупроқ ҳавоси жуда кўп жараѐнларда иштирок этади. Ундан ўсимлик ва 
жониворлар нафас олади. Тупроқ ҳавоси таркибининг ўзгариши, ўз навбатида, 
тупроқ эритмаси таркибининг ўзгаришига сабаб бўлади. Масалан, органик 
моддаларнинг парчаланиши ѐки тупроқ ҳавосининг атмосфера ҳавоси билан 
алмашинуви (тупроқнинг димиқиши) ва бошқа бирор сабаб билан тупроқ 
ҳавосида СО
2
газининг миқдори кўпайиб қолгудек бўлса, у вақтда шу ондаѐқ 
тупроқ эритмасида ҳам эриган СО
2
газининг (Н
2
СО
3
) миқдори кўпаяди. Бу эса 
ўз навбатида водород иони концентрациясининг ошишига, тупроқдаги кальций 
карбонат ва бошқа тузларнинг эришига, тупроқ муҳитининг нордонлашишига, 
шунингдек, қатор ўзгаришларга сабаб бўлади. Тупроқ ҳавосида СО
2
гази 
миқдорининг камайиши эса юқорида айтилган ўзгаришларга тескари таъсир 
қилади. Бундай мисолларни жуда кўп келтириш мумкин, чунки тупроқ ҳавоси, 
тупроқ эритмаси ва унинг қаттиқ фазаси (коллоид комплекси) ўртасида 
мустаҳкам боғлиқлик бор, булардан айримларининг ўзгариши бошқа 
фазаларнинг таркиби ва хоссаларининг ўзгаришига олиб келади. 
Тупроқ ҳавоси таркибини 2 хил йўл билан ўрганиш мумкин: 1) тупроқ 
ҳавосини ажратиб олиш ва, 2) тупроқ ҳавосидаги кислород ва карбонат 
ангидрид миқдорини аниқлаш орқали. 
Тупроқ таркибидаги ҳавони атмосфера ҳавоси билан алмаштирмасдан 
ажратиб олиш энг мураккаб иш ҳисобланади. Шунинг учун ҳам тупроқнинг 
табиий тузилишини бузмасдан туриб унинг ковакларидаги ҳавони ажратишга 
мўлжалланган асбоб ускуналар ҳар хил муаллифлар томонидан таклиф 
қилинган. Булардан баъзи бирларига тўхталиб ўтамиз. 
Ф.Ю.Гельцер бўз тупроқларнинг ҳаво таркибини ўрганиш мақсадида 30-
йиллардан 1 литрли ҳажмдаги зангламайдиган темир цилиндрини таклиф 
қилган. Цилиндрнинг тагида диаметри 7 мм бўлган трубкача пайванд қилинган. 

---

169 
Трубканинг учига резинка шлангаси кийдирилиб қисқич билан маҳкамланади. 
Цилиндрнинг устки қисми герметик беркитилади. Мана шу цилиндр ѐрдамида 
тупроқ кесмасининг деворларидан ѐки тупроқнинг устки қисмидан намуна 
олинади. Энг асосий талаб тупроқ табиий ҳолатини бузмаслик ҳамда атмосфера 
ҳавосини цилиндрга кўпроқ тушиб қолишини бартараф қилиш ҳисобланади. 
Шу йўл билан лабораторияга олиб келинган тупроқ намунасидан унинг 
ғовакликларидаги ҳаво сўриб олинади. Бунда СО
2
ва О
2
ўзида қабул қилиб 
олувчи кимѐвий ютувчи моддалар керак бўлади. Ф.Ю.Гельцер томонидан 
таклиф қилинган тузилиш жиҳатдан жуда содда бўлган аппарат орқали тупроқ 
ҳавоси таркибидаги СО
2
газини 0,1 н Ва (ОН)
2
эритмасига ўтказиш ҳамда унинг 
концентрацияси аниқ бўлган эритма билан титрлаш орқали топилади. 
П.В.Вершинин ва Н.П.Полсов томонидан махсус бур (игла-бур) ѐки 
газтаҳлилатор – АФИ орқали тупроқ ҳавоси таркибини 100 см чуқурликкача 
аниқлаш мумкин.