Тупроқ физикаси

Электрик 
услуб.
Тупроқни 
дезактивлаштириш 
(радиоактив 
қолдиқлардан тозалаш) усули – доимий электр токи таъсири остида 
катионларни катод томонга сунъий ҳайдаш ва сўнгра уларни катодолди 
соҳадан чиқариб олиш жараѐни анча самарали ҳисобланади. Шундай қилиб, 
тупроқни радиоактив ифлосланишдан электртозалаш асосида ионларни электр 
ташилиши ѐтади. Унга электр майдони таъсирида ионларни диффузияланиш 
жараѐни, деб қараш мумкин. Бироқ, тупроқ сингари муҳитда электрташилиш 
жараѐни қийинлашади, сабаби тупроқ эритмасидаги катионлар ва тупроққа 
сингган (адсорбцияланган) ва тупроқ заррачаларининг ѐнида жойлашган 
қўшқатламдаги катионлар турлича ҳаракатланади ва уларнинг ҳар бири
катион оқимининг ташилишининг умумий тезлигига ўз ҳиссасини қўшади. 
Электрик майдон таъсири остида нафақат катионларнинг, балки суюқликлар-
эритувчиларнинг ташилиши натижасида юзага келадиган электроосмоснинг 
кўрсатадиган таъсирига тузатиш киритиш жоиздир. 
В.М.Прохоров (1965) ишларида ионларнинг тупроқдаги ҳаракатланиш 
жараѐни уч фазали муҳитдаги сингари кўриб чиқилади, модомики тупроқ 
эритмасидаги икки фазада ва қўшқатламда - ионларнинг ташилиш жараѐни 
кечиши мумкин, учинчи фаза - тупроқнинг асоси - фақатгина адсорбциялай 

---

311 
олади, холос. Охирги фазада катионлар ҳаракатланмайди, балки ионларнинг 
жадал сингиш жараѐни рўй беради. Бу ҳақида тупроқда К
+ 
ва Cs
+
ионларининг 
ҳаракатланишига оид адабиѐтларда кўрсатилган (Клечковский, Гулякин, 1958 ). 
Шундай қилиб, эритма сиғимида ва диффузион қатлам бўйлаб ионларнинг 
ҳаракатланиши ҳақидаги тушунчалар тахминнинг асоси бўлиб ҳисобланади. 
Муаллифлар айрим тахминларга (ионларнинг концентрацияси фазаларнинг ҳар 
бирида катионлар ҳаракатининг йўналишига перпендикуляр йўналишда ўртача 
ҳолга келиши мумкинлиги ҳақида, ҳаракатчанликнинг сонли қийматларини 
ўртача ҳолга келиши мумкинлиги ҳақида, ҳар бир кесмадаги концентрацияни 
қанчагадир ўзгаришига қараганда адсорбцион мувозанатни анча тез 
ўрнатилиши ҳақида) йўл қўйиб тупроқдаги электромиграциянинг ишончли 
миқдорий схемасини тузиш, катионларнинг ҳаракатчанлигининг самарали 
катталикларини баҳолаш ва тупроқни радиоактив ифлосланишдан тозалашнинг 
амалда қўлланиладиган усуллари учун асос сифатида назарий модел тузишга 
эришганлар. Қуйида ушбу тадқиқотнинг қисқа мазмуни берилган. 
Айтайлик, с
1
, с
2
ва с
3
– ионларнинг тегишли равишда 1, 2 ва 3-фазалардаги 
концентрациялари. Мувозанат c
3
=f(c
1
); с
з
=θ(с
3
) адсорбциянинг маълум
изотермалари билан аниқланади. 
V
1
,
V
2
, V
3
- системанинг умумий сиғимидаги 
ҳар бир фазанинг ҳажмий улуши; p =V
1
c
1
+V
2
c
2
+V
3
c
3
- катионларнинг барча 
учта фазалари бўйича ўртача концентрациялари; s1 ва s
2
- системанинг умумий 
кўндаланг кесимидаги 1-ва 2-фазаларнинг улуши; u
1
ва u
2
- 1- ва 2-фазаларда 
катионларни электр ташиш тезликлари. c
2
=f(c
1
) ва с
3
=θ(с
2
) функциялари 
мазмуни бўйича иккала фазалардаги концентрациялар ўртасидаги боғлиқликни 
кўрсатади, ва микрокомпонентлар учун (хусусан, тупроқдаги радиоактив 
ифлосланиш учун) ушбу адсорбциянинг изотермалари чизиқли изотермаларга 
анча яқин: с
2
=k
1
c
1
 
и с
3
=k
2
с
2
. 
Ностационар электрташилишнинг (квазидиффузия жараѐни дейиш қулай) 
шунга ўхшаш турлари учун тузилган дифференциал тенглама электр майдони 
(системанинг иккала фазасида ҳам бир хил Е кучланишдаги) бўлган шароитда, 
хроматография (модданинг силжийдиган зонасининг ювилган қисмини донадор 
адсорбент орқали ўтказиб ўрганишда) ва ярим ўтказгичлар (аралашмаларнинг 
материал орқали электродиффузияси ва ўз-ўзини диффузиялаш жараѐнларини 
ўрганишда) соҳасида кўрсатилганидек, қуйидаги кўринишни олади: 
(16) 
Бу ерда