Тупроқ физикаси

Тупроқнинг механик таркибини сувли муҳитда аниқлаш
энг кенг 
тарқалган услублардандир. Бу услуб ҳар хил катта-кичикликдаги механик 
заррачаларнинг сувда ҳаракатланиш ва чўкиш тезлигига асосланади. Бу услуб 
икки хил вариантда – оқувчан ва тинч турган сувда бажарилади. 
Биз қуйида механик таркибни оқувчан сувда аниқлашнинг дастлабки 
услубларига қисқача тўхталиб ўтамиз. 
Небель (Вольф) услуби (1864).
Муаллиф таклиф этган асбобнинг 
умумий кўриниши 5-расмда келтирилган. Унда 4 та ноксимон шиша ўзаро 
уланган, улар қисқа томони билан пастга қаратилган. Идишчаларнинг ҳажми 4 
литр ва уларнинг ҳажмлари 1: 2: 3: 4: = 1:8:27:64 нисбатда. Таҳлил учун 30 
грамм тупроқ олинади ва бир неча соат қайнатилади.
 
5-расм. Небель асбобининг умумий кўриниши 
 
Кейин суспензияни тешиклари 3 мм ли элакчадан ўтказилади. Лойқа 
суспензия 2-идишчага, элакчада қолган заррачалар биринчи идишчага 
ўтказилади. 3 ва 4 идишчалар сув билан тўлғазилади. Сўнгра А идишдан С 
кранларни очиш орқали сув ўтказилади. Бутун таҳлил давомида 9 литр сув 40 

---

33 
минут давомида ўтиши лозим. Олинган маълумотлар қуйидагича бўлади: 
биринчи идишчада – шағалли қум; иккинчида – дағал қум; учинчида – майда 
қум; тўртинчида – лойли қум ва ниҳоят ташқарига (қабул қилиб олувчи 
идишда) – лойқа тўпланади. Ҳамма идишчалардаги механик заррачалар 
тўпланади. Улар махсус термостатларда қуритилиб ўлчанади ва миқдори фоиз 
ҳисобида аниқланади. 
Бу услуб ўзининг соддалиги ва таҳлилнинг тез бажарилиши билан 
кўпчилик лабораторияларда кенг қўлланилишига сабаб бўлди. Бироқ, олинган 
маълумотларнинг унчалик аниқ бўлмаслиги (айниқса оғир механик таркибли 
тупроқлар учун) бу услубни (айниқса, асбобни) мукаммаллаштиришни талаб 
қилди. Бундай ишни Е.Шене (1967) ва Копецкий (1901, 1914) амалга оширди. 
Муаллиф таклиф қилган механик заррачаларнинг сувда чўкиш тезлиги ҳисобга 
тўлиқ маълумот беради.