Tranzistorli kuchli kommutatorlar Reja

Б
К
I
I




Kuchaytirish koeffitsient 

=10 – 100 bo‘lgan tranzistorlar uchun yopilish 
kuchlanishi E
u.o
=0,05 - 0,12V ga teng. Lekin, ‘arorat ortishi bilan uzish toki va 
kuchlanishi keskin ortadi. SHuning uchun tranzistorning ishonchli yopilishi uchun 
E
u.o
qiymati 0,1 – 0,5V ga teng deb qabul qilinadi. 
Tranzistorning
ishonchli ishlashi (nadejnostp) ‘aroratga bog‘lik
. Ushbu 
‘arorat tashqi mu’it ‘arorati bilan, tranzistordan tok oqib o‘tganda ajralayotagan 
quvvatga ko‘ra aniqlanadi. Tranzistorning ‘aroratini talab doirasida ushlab turish 
uchun tranzistordan ajralayotgan quvvat miqdori, tranzistordan tarqalayotgan 

---

quvvat miqdoridan kam bo‘lishi kerak (ushbu quvvat tranzistor pasportida 
ko‘rsatilgan bo‘ladi). 
Uzish (otsechka) rejimida: 
R
o

E
k
.
I
k.o
. 
Boshqarish toki i
u
oshishi bilan yuklama toki i
n
ortib boradi, natijada 
tranzistordan ajralayotgan quvvat ‘am ortib boradi, uning qiymati: 
R
=
I
k
U
ek 
To‘yinish rejimida tranzistordan ajralayotgan quvvat miqdori: 
R
nas
= U
ek.n
.
I
k.n
<
R
rass 
Ushbu quvvat R
o
quvvatiga qaraganda ancha katta qiymatga ega. YArim 
o‘tkazgichli rele apparatlarida va mantiqiy elementlarda tranzistor uzish ‘olatida 
yoki to‘yinish ‘olatida bo‘ladi. Bir ‘olatdan ikkinchi ‘olatga o‘tish juda tez amalga 
oshadiki, tranzistorning qizishi asosan to‘yinish ‘olatiga to‘g‘ri keladi. Bunday 
rejim tranzistorning 
kalit rejimi
deb yuritiladi. Tranzistorning to‘yingan xolati rele 
kontaktlarining yopiq ‘olatiga ekvivalent bo‘lsa, uzish rejimi esa – kontaktlarning 
ochiq ‘olatiga ekvivalentdir. 
Agar sxema yuklamaning aktiv – induktiv xarakteriga ega bo‘lsa, N 
rejimidan O rejimiga o‘tishda, tokning katta tezlikda pasayishi bilan 
xarakterlanadigan katta miqdordagi e.yu.k – L
di
/
dt
‘osil bo‘ladi. Natijada kollektor 
bilan emmiter o‘rtasida manba kuchlanishi E
k
bilan e.yu.k - L
di
/
dt
larning 
yig‘indisidan iborat kuchlanish amalda bo‘ladi. E.yu.k - L
di
/
dt
ning qiymati 
shunchali katta bo‘lishi mumkinki, uning ta’sirida tranzistor teshiladi. Bunday o‘ta 
kuchlanishlarning oldini olish uchun sxemadagi yuklama diod zanjiri bilan 
shuntlangan bo‘ladi (__,a-rasmdagi sxemaning shtrixlangan bo‘lagi). 
YUqorida ta’kidlanganiday, tranzistorlar va tranzistorlarning boshqarish 
zanjiri bilan yuklama o‘rtasida galpvanik aloqa mavjud. Bunday aloqa bo‘lishi 
ta’qiqlangan ‘ollarda optoelektron qurilmalardan 
(optronlar yoki boshqacha 
aytganda optoelektron juftliklar)
foydalaniladi. Otoelektron asbob korpusiga nur 
tarqatuvchi element (odatda fotodiod), va nurni qabul qiluvchi element 
(fototranzistor, fototiristor yoki fotorezistor) o‘rnatilgan bo‘ladi. Fotodiodga signal 
berilgach, u nur tarqata boshlaydi va ushbu nur, qabul qilish elementiga ta’sir qilib, 
yuklama zanjiridagi fototranzistor yoki fototiristorni ochadi. Boshqarish zanjiri 
bilan yuklama o‘rtasidagi elektr qarshilik 10
12
Om ni tashkil qiladi, sog‘imi esa 0,1 
pF dan kam bo‘ladi. 
13.11-rasm. Optoelektron rele sxemasi. 

---

Optronlarning bunday xususiyatlari apparatning tashqi shovqin va 
xalallarga chidamliligi va ishonchli ishlash qobiliyatini oshiradi, sxemasini 
soddalashtirali. Optronlarning ishlab ketishidagi kechiqish juda ‘am kichik 
miqdorni tashkil etadi. 
Kontaktsiz optron rele sxemasini ko‘rib chiqamiz (13.11-rasm). 
Sxemadagi yuklama R
n
, ko‘prik sxemasi bo‘yicha terilgan to‘g‘rilagich 
diagonaliga ulangan tiristor VS yordamida zanjirga ulanadi. O‘z o‘rnida VS 
tiristori optoelektron juftlik (optron) va VT1, VT2 tranzistorlari yordamida
boshqariladi. Boshqarish signali E
u
nolpga teng bo‘lganda optron tranzistori VT
f
yopiq, tranzistor VT1 esa ochiq bo‘ladi. Tiristor VS ning boshqarish elektrodidagi 
signal xam nolpga teng bo‘lib, u ‘am yopiq bo‘ladi. E
u
signali uzatilishi bilan 
tranzistor VT
f
ochiladi, VT1 esa yopiladi. Tiristor VS ga ochish potensiali uzatilib, 
u ochiladi va yuklamadan tok oqa boshlaydi. Tiristor VS ‘ar yarim davrda ochiladi. 
Boshqarish signali E
u
ning uzatilishi to‘xtatilganda VS yopiladi. Manba 
kuchlanishi belgilangan qiymatdan oshib ketgan xollarda VT2 ochilib, VS ning 
yopilishini ta’minlaydi.