Tranzakciyalardi qayta islew

Tranzakciyalardi qayta islew
Informaciya sisteması túsinigin kirgiziwden aldın sistema (sistema ) degende neni túsiniwimizni anıqlap alaylıq. Sistema (sistema ) degende, birden-bir maqset yulida bir vaktning uzida xam pútin, xam óz-ara baylanısqan tárzde iskerlik kursatuvchi elementler (ob'ektler) kompleksi túsiniledi. Sonday eken, xar qanday sistema qandayda bir-bir anik maqset yulida xızmet etedi. Mısalı, sizge málim bolǵan qala telefon tarmaqları sisteması, insan daǵı yurag' kon-tamır sisteması, nerv sisteması hám basqalar jasalma jaratılǵan hám tábiy sistemalarǵa mısal bóle aladı. Olardıń xar biri sistemaǵa qoyılatuǵın barlıq shártlerge juwap beredi, yaǵnıy, xar biri uziga tán birden-bir maqset yulida iskerlik kórsetedi hám sistemanı quraytuǵın elementlerden ibarat.

Kuyidagi kestede elementleri hám tiykarǵı maqseti kursatilgan túrde sistemalarǵa taǵı bir neshe mısallar keltirilgen.

Informatikada «tizim» túsinigi ko'prok texnikalıq qurallar, tiykarınan, kompyuterler hám murag'kab ob'ektlerdi basqarıwǵa ushın qollanıladi. «Sistema» túsinigine «axborot» sóziniń qosılıwı onıń belgilengen funktsiyasın hám jaratılıw maqsetin anik sáwlelendiredi.

A xborot sisteması — belgilengen maqsetke erisiw yulida informaciyanı jıynaw, saqlaw, qayta islew hám uzatıw ushın qollanılatuǵın usıllar, qurallar hám adamlardıń óz-ara baylanısqan kompleksi bolıp tabıladı.

Informaciya sistemaları jámiyet payda bolǵan waqıttan baslap ámeldegi bolǵan, sebebi rawajlanıwınıń túrli basqıshında jámiyet uz basqarıwı ushın sistemalastırılgan, aldınan tayarlanǵan informaciyanı talap etken. Bul, ásirese, islep shıǵarıw processleri — materiallıq hám nomoddiy naǵıymetlerdi islep shıǵarıw menen baylanıslı processlerge tiyisli bolıp tabıladı. Sebebi olar jámiyet rawajlanıwı ushın ómiriy zárúrli axamiyatga iye. Áyne islep shıǵarıw processleri operativ rawajlanıwlasadı. Olardıń rawajlanıp barıwı menen basqarıw xam murag'kablashadiki, óz gezeginde, ol informaciya sistemaların jetilistiriw hám rawajlandırıwdı xoshametlentiredi. Usınıń sebepinen, áwele, basqarıw sisteması ne ekenligin bilip alaylıq.

Kibernetik jantasıwǵa muvofik basqarıw sisteması basqarıw ob'ekti (mısalı, korxonalar, shólkemler hám xokazo) hám basqarıw sub'ekti, basqarıw apparatı jıyındısın uzida kórinetuǵın etedi. Boshkaruv apparatı degende maqsetlerdi qáliplestiriwshi, jobalardı islep shıǵıwshı, qabıl kilingan qararlarǵa talaplardı beyimlestiriwshi, sonıń menen birge, olardıń atqarılıwın qadaǵalaw etiwshi xızmetkerler túsiniledi. Boshkaruv ob'ekti wazıypasına bolsa basqarıw apparatı islep shıqqan jobalardı orınlaw kiredi, yaǵnıy basqarıw sistemasınıń uzi áyne mine sol islerdi ámelge asırıw ushın dúzilgen bolıp tabıladı.

Boshkaruv sistemasınıń eki komponenti tuwrı (T) hám hákis penen (A) baylanıslar menen baylanısqan. TuKri baylanıs basqarıw apparatınan basqarıw ob'ektine yunaltiriladigan informaciya okimida ańlatpalanadı. Hákis penenbaylanıs teris yunalishda jiberiluvchi qabıl kilingan qararlardıń atqarılıwı haqqındaǵı esabat informaciyası okimida uz hákisin tabadı.

Informaciya okimlari (T hám A), qayta islew quralları, maǵlıwmatlardı uzatıw hám saqlaw, sonıń menen birge, maǵlıwmatlardı qayta islew boyınsha operatsiyalardı orınlawshı basqarıw apparatı xızmetkerleriniń óz-ara baylanısı ob'ekttiń informaciya sistemasın quraydı.

Informaciya sistemaları nafakat informaciyanı qayta islew hám saqlaw, jazıw -chizuv jumıslarini avtomatlashtirish, bálki qararlardı qabıllaw (jasalma intellekt usılları, ekspert sistemaları hám xokazolar), zamanagóy telekommunikatsiya quralları (elektron pochta, telekonferenciyalar ), jalpı hám lokal esaplaw tarmaqları hám basqarıwdıń jańa usıllarınan paydalanıw esabine basqarıw ob'ekti iskerligi natiyjeliligin asıradı hám sol maqsette keń qollanıladı.

Informaciya sistemalarınıń avtomatlastırılgan hám avtomatikalıq túrleri málim.

Avtomatlastırılgan informaciyalar sistemasında basqarıw yamasa maǵlıwmatlardı qayta islew funktsiyalarining bir bólegi avtomatikalıq túrde, qalǵanı bolsa insan tárepinen atqarıladı.

Avtomatikalıq informaciyalar sistemasında basqarıw hám maǵlıwmatlardı qayta islewdiń barlıq funktsiyaları texnikalıq qurallarda, insan qatnasıwisiz ámelge asıriladı (mısalı, texnologiyalıq processlerdi avtomatikalıq basqarıw ).

QullanJumıs penentarawine qaray informaciya sistemaların tómendegi klasslarǵa ajıratıw múmkin:

ilimiy tadkikotlarni avtomatlastırıw hám basqarıw ;

proyetlestiriwtirishni avtomatlastırıw ;

shólkemlestirilgen processlerdi basqarıw ;

texnologiyalıq processlerdi basqarıw.

Ilimiy tadkikotlarni avtomatlastırıw hám basqarıwda informaciya sistemaları ilimiy xızmetkerler iskerligin avtomatlastırıw, statistikalıq axborotni analiz etiw, tájiriybelerdi basqarıw ushın muljallangan.

Proyetlestiriwtirishni avtomatlastırıwda informaciya sistemaları jańa texnika (texnologiya ) óndiriwshiler hám injiner proektshiler mexnatini avtomatlastırıw ushın muljallangan.

Shólkemlestirilgen basqarıwda informaciya sistemaları — shaxslar funk­tsiyalarini avtomatlastırıw ushın muljallangan. Bul sinf­ga xam sanaat (kárxanalar ), xam nosanoat ob'ektleri (bank, birja, suKurta kompaniyaları, mexmonxonalar hám xokazolar) hám ayırım ofislar (ofis penensistemaları ) ni basqarıwdıń informaciya sistemaları kiredi.

Texnologiyalıq processlerdi basqarıwda informaciya sisteması túrli texnologiyalıq processlerdi avtomatlastırıw ushın muljallangan (maslasıwshı islep shıǵarıw processleri, metallurgiya, energetika hám xokazolar).

Dáslepki informaciya sistemaları 50-jıllarda payda buldi. Bıyılǵı jılılarda olar is haqı esap-kitapların qayta islew ushın muljallangan bolıp, elektromexanik buxgalterlik esaplaw mashinalarında ámelge asırılǵan. Bul kog'oz hújjetlerdi tayarlawda mexnat hám vaktni bir qayǵı-uwayım kiskartirishga alıp kelgen.

60 -jıllarda informaciya sistemalarına munasábet pútkilley uzgardi. Bul sistemalardan alınǵan informaciya udayı tákirarlanatuǵın esabat ushın kóplegen parametrler boyınsha kullana baslandı. Onıń ushın shólkemlerge kóplegen funktsiyalarǵa iye bolǵan EHM lar talap etila baslandı.

70—80-jıllarda informaciya sistemaları qararlardı kullab-kuvvatlovchi hám tezlestiriwshi processga iye bolǵan qadaǵalaw basqarıwı quralları retinde keń paydalanila baslandı.

80-jıllar aqırınan baslap, informaciya sistemalarınan paydalanıw kontseptsiyası jáne de uzgarib barmokda. Olar informaciyanıń strategiyalıq dáregi bolıp qalıp atır hám qálegen tarawda shólkemlestiriwdiń barlıq dárejelerinde paydalanilmokda. Bul dáwirdiń informaciya sistemaları informaciyanı óz vaktida berip, shólkem iskerliginde muvaffakiyatga erisiwge járdem bermokda.

Tayansh sóz hám sóz dizbegiler:axborot sisteması, elementler (ob'ektler), tarmaq, sistema, texnikalıq qurallar, materiallıq hám nomoddiy naǵıymetler, basqarıw sisteması, kibernetik jantasıw, boshkaruv apparatı, komponent, informaciya okimlari (T hám A), avtomatlastırıw, jasalma intellekt usılları, ekspert sistemaları, zamanagóy telekommunikatsiya quralları, elektron pochta, telekonferenciyalar, jalpı va lokal esaplaw tarmaqları, proyetlestiriwtiriw, shólkemlestirilgen basqarıw, texnologiyalıq processler. Umumjahon informaciya globallasıwı processleri informacion-kommunikaciya texnologiyaların tekǵana mámleketler ekonomikası hám basqa tarawlarına engiziw, bálki informaciya sistemaları qawipsizligin támiyinlewdi de talap etayotir. Ózbekstan informaciya hám kommunikatsiya texnologiyaları salasındaǵı xalıq aralıq qawipsizlik sistemasına Oraylıq Aziyada birinshilerden bolıp qosıldı.

Informaciya qawipsizligin támiyinlew boyınsha Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikatsiya texnologiyaları mámleket komiteti tárepinen tómendegi ilajlar ámelge asıriladı :

Maǵlıwmatlar uzatıw, telekommunikatsiya tarmaqları, teleradioefir hám de informaciya sistemalarında informaciya qawipsizligin támiyinlewdi jetilistiriw hám rawajlandırıw boyınsha mámleket siyasatın júrgiziw;

Informaciya qawipsizligine tiyisli nızamshılıq hám normativ-huqıqıy hújjetleriniń jaratılıwın shólkemlestiriw hám bunda qatnasıw ;

Informaciya sistemaları kompleksleri, resursları hám maǵlıwmatlar bazalarınıń informaciya qawipsizligin támiyinlew;

mámleket shólkemleriniń informaciya sistemaları hám resursları informaciya qawipsizligi siyasatın islep shıǵıw hám ámelge asırıwǵa kómeklesiw;

mámleket informaciya sistemaları hám resurslariniń informaciya qawipsizligin támiyinlew maydanınan monıtorıń nátiyjeleri tuwrısındaǵı statistikalıq maǵlıwmatlardı Ózbekstan Respublikası Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikatsiya texnologiyaları mámleket komitetine belgilengen tártipte usınıw ;

telekommunikaciyalar tarmaqlarınıń operatorları hám provayderlari menen sheriklik qılıw, mámleket shólkemleriniń kompyuter hám informaciya texnologiyalarınan paydalanıw salasındaǵı nızam buzılıwlarınıń aldın alıw máseleleri boyınsha birgeliktegi jumısların shólkemlestiriw hám olardıń iskerligin muwapıqlastırıw ;

Internettiń milliy paydalanıwshıların Internet tarmaǵı milliy segmentinde informaciya qawipsizligine payda bolıp atırǵan abaylar tuwrısında waqıtında xabarlı qılıw, sonıń menen birge informaciyalardı qorǵaw boyınsha konsultatsiya xızmetlerin kórsetiw;

nızam buzıwshilerdi analiz qılıw, identifikaciyalawda, informaciyalar mákanındaǵı ruxsatsız yoxud buzıwshi háreketlerdi ámelge asırıwda paydalaniletuǵın metodlar hám qurallardı analiz qılıwda huqıqtı qorǵaw shólkemleri menen sheriklik qılıw ;

Internet tarmaǵı milliy segmentinde informaciya qawipsizligi hádiyseleriniń aldın alıw boyınsha óz-ara ámeliy islerdi shólkemlestiriw maqsetinde informaciya qawipsizligi salasındaǵı xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıw.

Ózbekstan Respublikası Baylanıs, informaciyalastırıw hám telekommunikatsiya texnologiyaları mámleket komiteti janındaǵı Informaciya qawipsizligin támiyinlew orayı

Usı Oraydıń tiykarǵı maqseti etip, «Elektron húkimet» sistemasınıń informaciya sistemaları, resursları hám maǵlıwmatlar bazalarınıń, sonıń menen birge Internet tarmaǵı milliy segmentiniń informaciya qawipsizligin támiyinlew salasındaǵı normativlik-huqıqıy bazanı jetilistiriw boyınsha usınıslar islep shıǵıw, mámleket shólkemleri sistemaları hám informaciya resurslarında informaciya qawipsizligin támiyinlew belgilengen.

Oray xızmetkerleri informaciya qawipsizligine házirgi waqıttaǵı abaylar tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı jıynaw, analiz qılıw hám toplaw menen shuǵıllanadılar, «Elektron húkimet» sisteması informaciya sisteması, resursları hám maǵlıwmatlar bazalarına nızamǵa qarsı kirip alıw jaǵdaylarınıń aldın alıwdı támiyinleytuǵın shólkemlestirilgen hám programmalıq -texnikalıq sheshimlerdi nátiyjeli qabıllaw boyınsha usınıslar hám usınıslar islep shıǵıwda qatnasadılar.

“Elektron húkimet” sisteması informaciya qawipsizligin támiyinlewdiń normativ-huqıqıy tiykarların jetilistiriw boyınsha usınısların islep shıǵıw da Oraydıń maqset-wazıypaları esaplanadı