Transport vositalarining elektr jixozlari va elektron tizimlari

 
3.14 - rasm. Optik datchik 
f 
- optik datchik; 
j
va 
k
- fotodiodlar; 
I 
- teshiklar; 
h 
- o‟yiqcha; 
q 
- disk; 
I
va 
m
- signallar, EBB - elektron boshqaruv bloki. 
Doimiy magnitli rotor aylanganida, statorning cho‟lg‟amida o‟zgaruvchan 
E.Yu.K. induktsiyalanadi. Rotorning tishi cho‟lg‟amga yaqinlashganida unda 
E.Yu.K. ortib keta boshlaydi va tish cho‟lg‟amining o‟rtasiga kelganida eng katta 
qiymatga erishadi. Tish cho‟lg‟amdan uzoqlasha boshlagan sari E.Yu.K. kamaya 
boradi va belgisini o‟zgartirib manfiy yarim to‟lqin hosil qiladi. CHo‟lg‟amda 
musbat E.Yu.K.yarim to‟lqinni hosil bo‟lishi, tranzistordan 3 baza tokini o‟tishini 
ta‟minlaydi.
Tranzistorni ochishga yetarli musbat yarim to‟lqinda 
V
ochil
kuchlanishi hosil 
bo‟lib, o‟t oldirish g‟altagining birlamchi cho‟lg‟amidan tok o‟tadi. qutbning 
o‟zgarishida cho‟lg‟amdagi E.Yu.K. tranzistorni yopadi va birlamchi cho‟lg‟amni 
zanjirdan uzadi. Bunda ikkilamchi cho‟lg‟amda yuqori kuchlanishli to‟k hosil bo‟lib, 
o‟t oldirish svechasida chaqmoq sodir etadi. Doimiy magnitli datchikning qutblar 
juftining soni, dvigatelning tsilindrlar soniga teng bo‟ladi.
Magnit datchikning xususiyati shundan iboratki, E.Yu.K. ning amplitudasi 
tirsakli aylanish chastotasiga bog‟liq bo‟ladi. Tirsakli val katta chastota bilan aylansa 
E.Yu.K. amplitudasi ortadi Ye
2
>E
1
. Bu holat tranzistorni ochilish va yopilish vaqtini 
o‟zgartiradi. Tirsakli val juda kichik aylanish chastotasida aylanganida E.Yu.K. juda 
kichik bo‟lib tranzistorni ocha olmaydi. SHu sababli magnitaelektrik datchiklarni 
amalda ishlatilganida qo‟shimcha markazdan qochma va vakuum rostlagichlar 
yordamida o‟t oldirishni ilgarilash burchagi avtomatik ravishda rostlanadi.
Elektronika va ayniqsa mikroelektronika tez va izchil rivojlanishi tufayli, 
mexanik boshqaruv moslamalari (makazdan qochma va vakuum rostlagichlar) 
bo‟lmagan, ularga xos kamchiliklardan holi bo‟lgan yangi o‟t oldirish tizimlari 
yaratilmokda. Bu tizim o‟t oldirishni ilgarilatish burchagining elektron rostlash 
tizimi deb ataladi, ular o‟t oldirish onini belgilashda dvigatelning aylanishlar 
chastotasi va yuklamasi bilan birga yonish jarayoniga jiddiy ta‟sir ko‟rsatuvchi bir 
qator qo‟shimcha omillar ham hisobga olinadi va o‟t oldirishni ilgarilatish burchagi, 
o‟zining eng manfaatli qiymatiga yaqinlashtiriladi. Bunday tizimlardan amalda 

---

83 
tatbiq qilinganganlari sifatida analogli va raqamli o‟t oldirish tizimlarini keltirish 
mumkin. Anologli tizm elektron boshqarish tizimlarining to‟ng‟ich avlodlariga 
mansub bo‟lib, ular jiddiy kamchiliklarga ega bo‟lganligi sababli deyarli tatbiq 
qilinmagan. Raqamli o‟r oldirish tizimlari o‟t oldirish jarayonini boshqarishda katta 
imkoniyatga ega bo‟lib, ularda dvigatelning quydagi parametrlari hisobga olinadi: 
dvigatelning aylanishlar chastotasi va yuklamasi, sovitish suyuqligi temperaturasi, 
drossel to‟siqchasini holati va hokoza.
Dvigatel tirsakli valiga maxkamlangan lappakni aylanisi bo‟ylab bir xil 
masofada joylashtirilgan tishlari bor. Lappak aylanishi natijasida elektromagnit 
datchik 1 tirsakli valning YuCHNga nisbatan bo‟lgan holatini belgilovchi impulьslar 
ishlab chiqadi. Bundan tashqari, lappakda yana bitta qo‟shimcha tish o‟rnatilgan 
bo‟lib, uning ta‟sirida elektromagnit datchikda porshenning YuCHNga yetgan 
g‟olati aniqlanadi. Dvigatel yuklamasi kiritish kollektoriga o‟rnatilgan absalyut 
bosim (siyraklanish) datchigi yordamida aniqlanadi. Bundan tashqari dvigatelning 
taalluqli joylariga sovituvchi suyuqlik temperaturasini, detonatsiya darajasini, 
drossel to‟siqchasiningholatini va yonish jarayoniga ta‟sir ko‟rsatuvchi boshqa 
parametrlarni aniqlovchi datchiklar o‟rnatilgan. 
Datchiklardan kelgan signallar ma‟lumotlarning ishlab chiqish qurilmasiga 
uzatilishidan oldin anolog - raqamli o‟zgartkich yordamida raqamlar shakliga 
keltiriladi. Doimiy eslab qolish moslamasi ishlab chiqqan qurilmasining asosiy qismi 
bo‟lib, uning xotirasiga dvigatelda mavjud bo‟lishi mumkin bo‟lgan, barcha 
sharoitlarga to‟g‟ri keladigan o‟t oldirishning ilgarilatish burchagining eng manfatli 
qiymatlari raqamli shaklida kiritilgan. Tirsakli valning aylanishlar chastotasi, 
dvigatel yuklamasi va boshqa parametrlar to‟g‟risidagi ma‟lumotlar asosida, ishlab 
chiqish qurilmasi doimiy eslab qolish moslamasiga murojat qiladi va dvigateldagi 
mavjud bo‟lgan sharoit uchun to‟g‟ri keladigan o‟t oldirishni ilgarilatish burchagi 
tanlash (raqamlarni o‟qish) jarayoni sodir bo‟ladi. Tirsakli valning holati o‟t 
oldirishni ilgarilatish burchagining hisoblagan, optimal qiymatiga to‟g‟ri kelganda 
ishlab chiqish qurilmasi kommutatorga boshqarish signalini uzatadi. Oddiy (uziliksiz 
chiziq) va raqamli (shtrix - punktir) o‟t oldirish tizimlarida o‟t oldirishni ilgarilatish 
burchagining dvigatel aylanishlar chastotasi va yuklamasiga bog‟liqligi ko‟rsatilgan.
3.15 - rasm 
Bu tavsifnomalardan raqamli o‟t oldirish tizimidagi o‟t oldirishni ilgarilatish 
burchagi oddiy tizimdagidan jiddiy farq qilib, murakkab qonuniyat bo‟yicha 
o‟zgvrishi ko‟rinib turibdi.
Yangi o‟t oldirish tizimlarining yaratish yo‟nalishidagi eng katta yutuq 
mikroprotsessorli o‟t oldirish tizimining ixtiro qilinishi va amalda tatbiq qilina 
boshlanishidir. Mikroprotsessor - bu kichik elektron hisoblash mashinasi bo‟lib, u 

---

84 
yordamida o‟t oldirishni boshqarish bilan bir qatorda dvigateldagi boshqa ko‟p 
jarayonlar ham nazorat qilinadi va rostlanadi.
O‟t oldirishni ilgarilatish burchagini aniqlash uchun streboskopdan 
foydalaniladi. 
3.16 - rasm. Streboskop E - 102 
1 - halqa; 2 - linza; 3 - o‟rnatgich; 4 - chiroq; 5 - ekran; 6,9,11,12, 18 - platalar; 7 - 
rezistor; 8 - kondensator S2; 10 - kondensator S; 13 - diod D; 14 - qisqich; 15 - 
vtulka;16 -transformator; 17 - uzgich - ulagich; 19 - tok o‟tkazgich sim; 20 - ulagich. 
O‟lchash ishlarini o‟tkazishdan avval, stroboskopning manfiy klemmasi - 
massaga, musbat - akkumulyator batareyasining musbat klemmasiga ulagich 20 esa 
birinchi tsilindr svechasining yuqori kuchlanishli to‟k o‟tkazuvchi simiga ulanadi. 
Tirsakli valning shkiviga rangli bo‟yoqda belgi qo‟yiladi. Dvigatelni ishga tushirib 
streboskopning uzgich - ulagichini bosib, yorug‟lik nurini shkivdagi belgiga 
yo‟naltiriladi. O‟t oldirish tizimida o‟t oldirishni ilgarlatish burchagi to‟g‟ri 
o‟rnatilgan bo‟lsa, strebosop yoritgan belgi qo‟zg‟almas nuqta bo‟lib ko‟rinadi.
Elektron boshqaruv bloki (EBB) markaziy boshqaruv tizimi hisoblanib, 
priborlar jamlamasi (shitogi) ostiga joylashtirilgan. EBB turli xil datchiklardan 
signallarni qabul qilib tizimlarni boshqaradi va diagnostika qiladi, 3.1- jadval