Transport tizimlarini boshqarish fani bo’yicha

jadval 2008-2017 yillarda O‘zbekiston transport tizimi asosiy ko‘rsatkichlarining

qiyosiy tahlili[5]

	YaIM. mln doll.	Temir yo‘lda tashilgan tranzit hajmi, mln. t.	Avtomobil- da tashilgan tranzit hajmi, mln. t.	Tashish va saqlash tizimiga kiritlagan investitsiya, mln doll	Avtomo- bil transporti da yuk tashuv hajmi, mln t:	Temir yo‘lda yuk tashuv xajmi, mln t.
2008	29550	9.758	0.459	327.51	283.4	62.9
2009	33690	10.444	0.47	597.46	299.9	65.6
2010	39330	8.38	0.547	560.66	324	56.9
2011	45920	11.221	0.687	415.25	350.7	59.6
2012	51820	11.984	0.904	448.04	379.1	61.5
2013	57690	8.158	0.775	519.87	398.5	63.7
2014	63070	7.881	0.621	454.07	419.1	65.7
2015	66900	7.602	0.513	357.43	440.1	67.2
2016	67220	7.771	0.476	478.89	468.8	67.6
2017	72463.16	7.108	0.602	394.21	499.3	68.1

Manba: O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
Korrelyatsiya matritsasi tahlil qilinayotgan o‘zgaruvchilarning mumkin bo‘lgan barcha juftliklari uchun korrelyatsiya koeffitsientining (𝜌) qiymatlarini ifodalaydi (2-jadval).

^∑𝑛 (𝑥_i − 𝑥̅)(𝑦_i − 𝑦̅)
̅𝑥̅𝑦̅ − 𝑥̅𝑦̅

𝜌 = 𝑐𝑜𝑟𝑟⁽X, 𝑌⁾ =
_√∑𝑛
i=1
(𝑥_i − 𝑥̅)^{2 ∑𝑛}
=
(𝑦_i − 𝑦̅)²
𝜎_𝑥𝜎_𝑦
(1)

Bunda,
x – omil belgisi;
u – natija belgisi;
i=1
i=1

Barcha omillar YaIMga yuqori korrelyatsiya bilan ta’sir ko‘rsatmoqda. Fzaro bog‘liqlik darajasi past bo‘lgan, ya’ni multikolleniarlik holati mavjud emas. Korrelyatsiya matritsasi asosida olingan koeffitsientlar yordamida chiziqli regressiya tenglamasi ishlab chiqildi (3-jadval).

3-jadval Temir yo‘l transport ko‘ratkichlarining o‘zaro ta’siri doirasida regression

modeli natijalari

Fzgaruvchi	Koeffitsient	Standart xatolik	t-statistika	Ehtimollig i
X3	1.091209	0.646712	1.687317	0.0960
X2	2.814424	0.994962	2.828675	0.0061
X1	0.432715	0.085110	5.084161	0.0000
C	-80.32901	26.87854	-2.988593	0.0039
R-kvadrat	0.741245	Bog‘liq o‘zgaruvchi o‘rtachasi			20.32182
Tekislangan R-kvadrat	0.822763	Bog‘liq o‘zgaruvchi standart chetlanish			21.35058
Regrissiyaning standart xatoligi	11.24179	Akayke axborot mezoni			7.752809
Qoldiqlar kvadrati yig‘indisi	8846.445	Shvars mezoni			7.936815
Logarifmik haqiqatga yaqinligi	-288.6068	Xanna-Kuin mezoni			7.826347
F-statistika	40.10532	Darbin Uotson statistikasi			1.827987
Ehtimollik(F-statistika)	0.000000

Chiziqli regressiya tenglamasi bo‘yicha eng yaxshi model tanlab olindi:
Y = -80.33 + 0.43*X1 + 2.81*X2+ 1.09*X3
Bunda,
Y – yalpi ichki mahsulot,
X1– temir yo‘lda tashilgan tranzit hajmi;
X2– tashish va saqlash tizimiga kiritlagan investitsiya hajmi;
X3– temir yo‘lda yuk tashuv hajmi.
Determinatsiya koeffitsienti (ta’rifi, formulasi va ularga sharx berish). Masala bo‘yicha xulosalar. Ko‘p o‘zgaruvchili regressiyadagi determinatsiya koeffitsienti – R² miqdor Y o‘zgaruvchanligining bashorat qiluvchi o‘zgaruvchilar tomonidan topilgan regressiya tenglamasi yordamida tushuntirilishi mumkin bo‘lgan qismini bildiradi.
U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

n
_( y^ˆ  y )²
_( y  y^ˆ )²

i

n
_R² _ i 1
i i

n

n
= _{1 } ^{i 1} =0.741 (2)

_( y_i
i 1
 y)²
_( y_i
i 1

Hisoblangan modeldan ko‘rish mumkinki, boshqa omillar o‘zgarmas bo‘lgan sharoitda, temir yo‘l orqali tranzit hajmi 10 % ga ortsa, YaIM hajmi 13% ga oshar ekan, temir yo‘l transportida tashilgan yuk hajmi o‘rtacha 1,0 foizga oshishi yuk aylanmasini 1,164 foizga oshishi aniqlandi.
Transport tizimini samarali boshqarishga yondashuvlarning xilma-xilligini qayd etgan holda, bu muammoni o‘rganishda tizimli-ierarxik yondashuvni shakllantirish masalalarini tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Ierarxiyalik
qonuniga ko‘ra tizimning har bir pog‘onasi o‘zidan pastda turuvchi pog‘ona uchun boshqaruvchi, o‘zidan yuqorida turuvchilar uchun boshqariluvchi hisoblanadi. Ierarxik tuzilgan tizimda tarkibiy va funksional differensiatsiya mavjuddir, ya’ni har bir pog‘ona ma’lum bir faoliyatni yuritishga ixtisoslashadi.
Integratsiyalashgan transport tizimini boshqarish - bu tizim faoliyatini yaxshilash yoki boshqacha so‘z bilan aytganda boshqarish bilan bog‘liq muammolarni tizimni tashkil etuvchilari sifatida tasavvur etish mumkin bo‘ladi. Mazkur muammolarni muhimlilik darajasining tushib ketish ketma-ketligini tavsiflab, temir yo‘l tarmog‘ida mavjud muammolar haqida ierarxik tasavvurini shaklantirish mumkin bo‘ladi.
Bu muammolar nimalardan iborat? Avvolo, transport tizimining mamlakat iqtisodiyoti oldidagi asosiy vazifalaridan kelib chiqqan holda, temir yo‘l transportida hal etiluvchi ustuvor vazifalarni sanab o‘tish maqsadga muvofiqdir[6].

• 
  iqtisodiyot tarmoqlari va aholining muttasil ravishda o‘sib borayotgan sharoitda yuk va yo‘lovchilarni tashishga bo‘lgan ehtiyojlarini to‘laroq qondirish;
  
• 
  iste’molchilarning ehtiyojini qondirishda yuqori sifat darajasiga ega bo‘lgan xizmatlarni taklif etish;
  
• 
  taklif etilayotgan xizmatlar narxining iqtisodiyot tarmoqlarida ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar tannarxiga bevosita to‘g‘ri-proporsional ta’sirini inobatga olgan holda, tashish xarajatlarini kamaytirish choralarini ko‘rish;
  
• 
  transport tizimi faoliyatining ijobiy samaradorligini ta’minlash.
  

Mamlakat transport tizimining xalqaro transport xizmatlari bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish va shu orqali uning tranzit salohiyatidan foydalanish uchun mavjud transport yo‘laklari transport-texnologik infratuzilma- sini rivojlantirish taqozo etiladi[7]. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, transport turlari mohiyatidan kelib chiqqan holda bir-biri bilan bog‘liq qismlardan iborat bo‘ladi. Fikrimizcha, integratsiyalashgan transport tizimini samarali boshqarish bo‘yicha to‘rt yo‘nalishdagi vazifalarni belgilab olish maqsadga muvofiq deb topildi(rasm).
Bunda har bir transport turini rivojlantirishning besh, o‘n va yigirma yillik konsepsiyalarini ishlab chiqish lozim. Bunda asosiy e’tibor, transport turining o‘ziga xos xususiyatlari mamlakat va xalqaro transport bozoridagi ustunliklari, zaif tomonlari va imkoniyatlarini inobatga olishga qaratilgan bo‘lishi lozim.
Fzbekiston transport tizimini tartibga solish qonunchiligini takomillashtirishga bag‘ishlangan qismidagi eng muhim jihati “Integratsiyalashgan transport tizimi to‘g‘risida”gi qonunni qabul qilish.
Mamlakatimizda transport turlari faoliyatini tartibga soluvchi zaruriy me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. Undagi asosiy maqsad – transport turlaridagi manfaatdor ishtirokchilari bilan o‘zaro munosabatlarini tartibga solishdir. Qabul qilish taklif etilayotgan “Integratsiyalashgan transport tizimi to‘g‘risida”gi qonunda transport turlarining yagona tizimga birlashuvi natijasida vujudga keladigan munosabatlar tartibga solinadi.

Xulosa va takliflar

Muxtasar qilib aytganda, iqtisodiyotda yuk va boshqa moddiy oqimlar zaxiralarini samarali boshqarish transport tarmog‘ida boshqaruv samaradorligini oshirish va tashkiliy-iqtisodiy muammolarni hal qilish bilan bevosita bog‘liq. Bu yerda albatta, integratsiyalashgan tizimi faoliyatini samarali boshqarish, integratsiyalashgan boshqaruv tizimini qo‘llash imkoniyatlari bilan ham bog‘liqligini qayt etib o‘tish lozim, deb hisoblaymiz.
Xulosa qilib aytganda, integratsiyalashgan transport tizimini boshqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha berilgan uslubiyatlar va undan kelib chiquvchi xulosa hamda tavsiyalar integratsiyalashgan transport tizimini rivojlantirishning qisqa va uzoq muddatdagi strategiyalarini ishlab chiqish va tizimni moderinizatsiya qilish, biznes hamkorlari bilan muvofiqlashuv va integratsiyalashuv bo‘yicha ishlarni samarali olib borish, mijozlarga sifatli xizmat ko‘rsatish va logistik xizmatlar provayderlarining raqobatbardoshligini oshirish, shu bilan birgalikda integratsiyalashgan transport tizimining boshqaruv faoliyati samaradorligini oshirish imkonini beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   The World Bank: World Development Indicators. http:
   

//data.worldbank.org/indicator

2. 
   Kovrijnыx I.V. Analiz i otsenki effektivnosti upravleniya v organizatsii / I.V. Kovrijnыx. – Barnul: AF SibAGS, 2016. – 86s.
   
3. 
   Aganbegyan L.G. Upravlenie i effektivnost.-M.: Ekonomika, 1981.-71 s.
   
4. 
   Rezer, S. M. Logistika. Slovar terminov *Tekst+ / S. M. Rezer, A. N. Rodnikov.
   

– M.: VINITI RAN, 2007. – 412 s.

5. 
   Zohidov A.A. Markaziy osiyo transport tizimini samarali boshqarish mexanizmini takkomillashtirish. Iqt. fan. dok. dis. Avtoref., Toshkent 2018.
   
6. 
   Ko‘charov Ch.Sh. Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari. – T.: Fan, 2008. – 320 b.
   
7. 
   Ravshanov M.A. Yo‘l-transport majmuasi iqtisodiy salohiyati. Muammo va yechimlar. – T.: Fzbekiston milliy ensiklopediyasi, 2012. – 196 b.
   
8. 
   Ikramov M.A., Zoxidov A.A., Topalidi V.A. Avtomobilno-dorojnыy sektor gosudarstv sentralnoy Azii: problemы i perspektivы razvitiya. – Tashkent: Izd-vo Nas. biblioteki Uzbekistana im. Alishera Navoi, 2011. – 200 s.
   
9. 
   Wells S.S., Hutchinson B.G. (1996) Impact of commuter-rail services in Toronto region. Journal of transportation engineering.
   
10. 
    Ziyadullaev K.Sh. Integratsiya transportnыx kommunikatsiy Respubliki Uzbekistan v mejdunarodnuyu transportno-kommunikatsionnuyu sistemu // Sovremennыe metodы organizatsii biznesa i marketinga: Mejvuzovskiy sbornik. – SPb.: SZTU, 2005. –S. 101-106.