“transport tizimlari va inshoatlari” kafedrasi “Qurilish materiallari va buyumlari”

(С
ш
%) 
қуйидаги формула ёрдамида 0,1 % гача аниқликда ҳисобланади. 
 С
ш
 =
 
(
𝒎
𝟐
−𝒎
𝟏
𝒎
𝟏
) · 𝟏𝟎𝟎; %
 
бу ерда m
1
– қуруқ ҳолатдаги линолеумнинг массаси, г;
m
2
– сувга тўйинган линолеумнинг массаси г.
Параллел синалган 3 дона намунанинг сув шимувчанлиги аниқланиб, ўртача 
арифметик қиймати линолеумнинг сув шимувчанлиги деб қабул қилинади.
Лаборатория натижалар қуйидаги жадвалга ёзиб борилади. 
Намуналар 
рақами 
Намунанинг массаси, г 
Сув шимувчанлик, 
% 
Сув шимишдан 
олдин 
Сув шимгандан сўнг 
1 
 
 
 

---

2 
 
 
 
3 
 
 
 
Сув шимувчанликнинг ўртача қиймати 
 
Назорат саволлари. 
1.
Полимербетон таркибини айтиб беринг. 
2.
Полимербетоннинг сиқилишга мустахкамлиги қандай аниқланади? 
3.
Полимербетоннинг зичлиги ва сувшимувчанлиги қандай аниқланади? 
4.
Линолеум қандай материал ва унинг ўтача зичлиги қандай аниқланади?
5.
Линилеумнинг ишлатилиш сохасини айтинг. Сувшимувчанлиги қандай 
аниқланади? 
 
 
55 

---

6-Laboratoriya ishi. 
LOK VA BO‘YoQLAR. ASOSIY XOSSALARINI ANIQLASh
BO‘YoQ VA LOKLARNING QUYuQ-SUYuQLIGINI ANIQLASh
Bo‘ѐq va loklarning quyuq-
suyuqligi O‘zRST shartlarini qanoatlantirishi kerak. Masalan, olifning quyuq-suyuqligi 
viskozimetr asbobida aniqlanadi. Bo‘ѐq va loklarning quyuq-suyuqligini topishda asosan uch xil 
viskozimetr ishlatiladi: V3-1 (Engler viskozimetriga o‘xshash), V3-4 va sharikli viskozimetr, 
og‘irligi 2,033 g bo‘lgan sharik va uzunligi 370 sm, diametri 20 mm li po‘kak bilan berkitiladigan 
shisha naychadan iborat. Bu viskozimetrda olif va lokning quyuq-suyuqligi shisha naychadagi 
sharning cho‘kish tezligiga asoslangan. OLIFNING QUYuK-SUYuQLIGINI VISKOZIMETR 
VZ-4 DA ANIKLASh Asbob va uskunalar: VZ-4 viskozimetri, vizkozimetr uchun shtativ, stakan, 
termometr, sekundomer. VZ-4 viskozimetri. Stakanlar. Termometr. Sekundomer. Ishlash tartibi. 
Obdon suyuq eritmada yuvib, keyin quritilgan viskozimetr (1-rasm) shtativga o‘rnatiladi. Sinashga 
tayѐrlangan lok, olif ѐki bo‘ѐq shisha taѐqcha bilan aralashtiriladi va 5-10 min tindiriladi. 
Viskozimetr ostiga sinalaѐtgan suyuqlikni oqib quyilishi uchun hajmi 110 ml dan kam bo‘lmagan 
shisha stakan qo‘yiladi. Viskozimetrning quyi teshigini barmoq bilan berkitib, unga sinaladigan 
123 suyuqlikdan (olif, lok ѐki bo‘ѐq) to‘ldirib quyiladi. Keyin zudlik bilan teshikdan barmoqni 
olib sekundomer yurgiziladi. Viskozimetrdan suyuqlikni tushishi to‘xtashi bilan sekundomer 
to‘xtatiladi. Sinash odatda xona haroratida (t=20-22°Cda) bajariladi. 2-ISh. BO‘YoQ VA 
LOKLARNING QURISh TEZLIGINI ANIQLASh Bo‘ѐq va lok ashѐlari quriganda ularning 
yuzasida chang olmaydigan yupqa parda hosil bo‘ladi. Asbob va uskunalar: quritish shkafi, shisha 
plastinkalar, termometr, mo‘y qalam, flens (yassi mo‘y qalam). Quritish javoni. Termometr. 
Ishlash tartibi. Quritish shkafiga chang kirmasligi uchun shamollatish yo‘llari doka bilan ѐpiladi, 
shkafning bir chetiga undagi namni o‘ziga yutib turuvchi suvsiz CaCl2 dan qo‘yiladi. Sinaladigan 
bo‘ѐqqa olifdan oz-ozdan qo‘shib, uni ishlatish uchun yaroqli quyuqlikka keltiriladi va shisha 
plastinka to‘la berkitish darajasigacha mo‘y qalam bilan bo‘yaladi. Plastinka yuzasiga surkalgan 
bo‘ѐq flens bilan tekislanadi. Keyin shisha plastinkani 45° qiya qilib, 20°S haroratli shkafga 
qo‘yiladi va vaqt-vaqti bilan olib, og‘zidan 10 sm masofada ushlab puflanadi. Agar, plastinka 
yuzasidagi bo‘ѐqda yupqa parda hosil bo‘lgan bo‘lsa, uning yuzasidagi bo‘ѐq pardaga puflaganda 
kichik to‘lqin bo‘lib suriladi, bu bo‘ѐq qurishining boshlang‘ich bosqichini bildiradi. Shisha 
plastinkaga bo‘ѐq surkalgandan keyin uning yuzasida yupqa parda hosil bo‘lguncha o‘tgan vaqt 
bo‘ѐqning boshlang‘ich qurish tezligini bildiradi. Bo‘ѐqning to‘la qurish tezligini aniqlash uchun 
shisha plastinkalar qaytadan quritish shkafiga qo‘yiladi va vaqt-vaqti bilan plastinkani olib, uning 
bo‘yalgan yuzasiga bir bo‘lak paxta qo‘yiladi; paxta ustiga ѐg‘och taxtacha qo‘yiladi; uning ustiga 
esa 200 g li yuk qo‘yiladi. Oradan 30 sek o‘tgach ѐg‘och taxtacha olinadi va plastinka yuzasiga 
paxta tolalarining ѐpishganѐpishmaganligi ko‘rib chiqiladi. Agar bunda plastinka yuzasiga paxta 

---

tolalari ѐpishmasa, bo‘ѐq, to‘la qurigan bo‘ladi. Bo‘ѐqning to‘la qurish tezligi (sek da) deganda, 
qurish boshlangan vaqtdan to yuzasiga 200 g li yuk ostiga paxta qo‘yib bosganda, bo‘ѐqqa mutlaqo 
ѐpishmaydigan darajagacha qurishi uchun ketgan vaqtni tushunmoq zarur. 124 3- ISh. BO‘YoQ 
QATLAMINING EGILIShGA BO‘LGAN MUSTAHKAMLIGINI ANIQLASh Bo‘ѐq pardaning 
egilishga mustahkamligi, uning plastikligi bilan asosga ѐpishqoqligini ifodalaydi. Asbob va 
uskunalar: «Esh» egiluvchanlik shkalasi, qalinligi 0,2 mm, yuzasi 20x100 mm bo‘lgan tunuka list, 
lupa, uayt-spirt eritmasi, bo‘ѐq. Ishlash tartibi. «Esh» egiluvchanlik shkalasi po‘lat listdan iborat 
bo‘lib, uning yuqori qatoriga diametri 20, 15 va 10 mm li po‘lat taѐqchalar payvand qilingan, quyi 
qatoriga esa to‘rtburchak kesimli taѐqcha, yuqori qismi qirrasiz, yarim doira shaklli po‘lat taѐqcha 
(kesimining o‘lchami: balandligi 10 mm, eni 5,3 va 1 mm dan) lar payvandlangan. Egiluvchanlik 
shkalasi. Uayt-spirt eritmasi bilan yaxshilab yuvib tozalangan quruq tunuka listga normal 
quyuqlikdagi tayѐr bo‘ѐq bilan surkaladi. Tunuka yuzasidagi bo‘ѐq parda to‘la qurigandan keyin 
uni avval 20 mm so‘ng 15 mm li po‘lat taѐqchaga o‘raladi. Agar bo‘ѐq pardada darz paydo 
bo‘lmasa, 10 mm li yumaloq po‘lat taѐqchalarga o‘raladi. Bunda ham bo‘ѐqda darz bo‘lmasa 
bo‘yalgan tunuka list quyi qatordagi po‘lat taѐqchalarga birinketin o‘raladi. Taѐqchalarga tunuka 
list o‘ralganda uning bo‘yalgan yuzasi tashqari tomonda bo‘lishi kerak. Sinash vaqtida tunuka list 
yuzasidagi bo‘ѐqda darz paydo bo‘lsa (masalan, 5 mm li po‘lat taѐqchaga o‘raganda), bo‘ѐq 
pardaning egilishga bo‘lgan mustahkamligi oldingi darz paydo bo‘lmagan po‘lat taѐqcha diametri 
bilan ifodalanadi, ya’ni bo‘ѐq pardaning egilishga mustahkamligi 10 mm deb hisoblanadi. 4- ISh. 
BO‘YoQ QATLAMNING ZARBGA MUSTAHKAMLIGINI ANIQLASh Og‘irligi 1 kg bo‘lgan 
yuk ma’lum balandlikdan bo‘ѐq pardaga tushganda, uning buzilishi pardaning zarbga 
mustahkamligini ifodalaydi. Bo‘ѐq, lok ѐki olifni yuzaga surkaganda hosil bo‘ladigan pardaning 
zarbga bo‘lgan mustahkamligi 3-rasmda ko‘rsatilgan U-1 asbobi ѐrdamida topiladi. Asbob va 
uskunalar: U-1 asbobi, chizg‘ich, namuna. Ishlash tartibi. Bu asbob 1-taglik (stanina) va unga 
mahkam o‘rnatilgan 2-sandon, 5-yuk, uchiga joylashgan 3-po‘lat sharcha, yukni boshqarib 125 
turuvchi 4-nay, hamda yukni erkin holatda tushiradigan qismlardan tashkil topgan. Yukni erkin 
tushirishda asbobning 6-stopori, 7-fiksatori, 8- stoporning ikki vinti, 9-knopka va yukning tushish 
balandligini ko‘rsatadigan 10-strelka lardan foydalaniladi. Yukni boshqarib turuvchi nayning 
tashqi tomoniga 1 sm oralikda 0 dan 50 sm gacha bo‘linmali shkala ѐpishtirilgan, nayning ichida 
esa og‘irligi 1 kg li erkin holatda qo‘zg‘aluvchi 5-yuk joylangan. Bu yukni 0 dan 50 sm gacha 
bo‘lgan oraliqda to‘xtatib, 9- knopkani bosish bilan yana tushirish mumkin. Asbobning uchiga 
joylangan po‘lat sharcha diametri 8 mm va uni erkin holatda tushirganda uning sharchali uchi 2 
mm chuqurchaga tushishi kerak. Sinash vaqtida sandon nihoyatda tekis turishi lozim. Undagi 
chuqurchaning diametri 15±0,3 mm. Sinaladigan bo‘ѐq ishlatish uchun yaroqli holga 
keltirilgandan keyin, qalinligi 0,5 mm, tomonlari 100x100 mm li po‘lat tunuka listiga mo‘yqalam 

---

bilan surkaladi. Listdagi bo‘ѐq to‘la qurigandan so‘ng, uning bo‘yalgan tomonini yuqoriga qilib 
sandondagi sharcha tushadigan chuqurcha ustiga qo‘yiladi. Keyin yuk ma’lum balandlikka 
ko‘tariladi va knopkani bosib, uni erkin holatda tushiriladi, natijada yuk sharga uriladi va o‘z 
navbatida sandon ustida tunukaning bo‘yalgan yuzasiga zarb bilan kuch tushadi. Bo‘ѐq yuzasidagi 
o‘zgarishlar (darz, ko‘chish ѐki ezilish) lupa bilan tekshiriladi. Yuqoridagi nuqson bo‘ѐq pardada 
paydo bo‘lmagan taqdirda tunuka list qaytadan sharcha tagiga qo‘yiladi va yukning tushish 
balandligi oshiriladi. Bu safar bo‘ѐq parda yuzasining boshqa joyiga zarb tushirish kerak. Yukni 
tushish balandligi bo‘ѐq parda buzilguncha 2-10 sm ga oshirib boriladi. Agap 50 sm balandlikdan 
tushgan yuk ham pardani buzmasa, sinash to‘xtatiladi va uning zarbga bo‘lgan mustahkamligi 50 
kg deb hisoblanadi. 40 sm balandlikdan tushgan yuk zarbasida bo‘ѐq parda buzilsa, uning zarbga 
bo‘lgan mustahkamligi 38 kg (yuk 38 sm balandlikdan tushganda, uning buzilmaganligini 
bildiradi) deb hisoblanadi va h.k. Sinash ishlari odatda xona haroratida, ya’ni 20±2°S da va 70% 
dan kam bo‘lgan namlikda Qurilish materiallari yuzasiga surtilgan bo‘ѐq, lok ѐki oliflarni zarbga 
mustahkamligini aniqlashda ishlatiladigan U-1 asbobi. 126 o‘tkazilad