|
3.2. Temirbeton ko‘priklarning asosiy tizimlari
Temirbeton ko„priklarning asosiy tizimlari rasm 3.2 da keltirilgan.
To„sinli qirqilgan tizimlar eng ko„p tarqalgandir. Ular kichik va o„rta
oraliqlarni yopish uchun qo„llaniladi. Berilgan oraliq va yuklar ta‟sirida
bunday oraliq qurilmaning kuchlanish holati asosan bosh to„sinlar
ko„ndalang kesimining shakli va o„lchamlariga bog„liq bo„ladi.
To„sinli konstruksiyalar bilan katta oraliqlarni berkitish uchun
qirqilmagan yoki konsol tizimlardan foydalaniladi. Ular yig„ma yoki
monolit temirbetondan tayyorlanishi mumkin.
30
Rasm 3.2. Temirbeton ko„priklarning asosiy tizimlari: I – to„sinli; II – romli;
III – arkali; IV – aralash; V – vantli; 1 – qirqilgan; 2 – qirqilmagan; 3 – konsol
Qirqilmagan tizimlarning afzalligiga egilish chizig„ining ravonligi,
oraliq qurilmalarga va tayanchlarga materialning kam sarfligi, oraliq
qurilmalarni turli usullar (bo„ylama surish, osma betonlash, osma montaj
va boshq.) bilan qurish imkoniyatining mavjudligi kiradi, kamchiligiga esa
tayanchlarning bir tekisda bo„lmagan cho„kishiga, beton kirishishiga
(usadka) va oquvchanligiga (polzuchest), harorat o„zgaruvchanligiga
sezgirligi kiradi. Harorat o„zgaruvchanligi deganda, oraliq qurilmaning
turli
zonalaridagi
elementlarning
(masalan:
plitaning,
to„sin
qovurg„asining, ostki belbog„ning) haroratlari turlicha bo„lishi nazarda
tutiladi.
Qirqilmagan ko„priklar oraliq qurilmalaridagi materiallarni tejashga
oraliqdagi eguvchi momentlarni kamaytirish hisobiga erishiladi. Oddiy
(qirqilgan) to„sinlarga solishtirganda, oraliq o„rtasidagi momentlar
tayanchlar kesimida hosil bo„ladigan manfiy momentlar hisobiga
31
kamayadi. Qirqilgan tizimlar qo„llanilganda, ko„prik fasadi bo„yicha bitta
tayanch qismi joylashadi (qirqilgan to„sinlarda ikkita tayanch qismi
joylashtiriladi) va buning hisobiga tayanchlar hajmi ham kamayadi (rasm
3.3).
Rasm 3.3. Oraliq qurilmalar tayanchlariga tayanish sxemalari: a–qirqilgan;
b – qirqilmagan
Konsolli tizimlarning afzalligi – tayanchlarning bir tekisda bo„lmagan
cho„kishiga va harorat o„zgarishlariga sezgir emasligidir. Bunday
tizimlarning jiddiy kamchiligi – beton oquvchanligi (polzuchest) oqibatida
katta deformatsiyalarning yuzaga kelishi sababli egilish chizig„ini
sinishidir. Bu esa harakatlanuvchi tarkibning oraliq qurilma bilan o„zaro
ishlashiga salbiy ta‟sir ko„rsatadi. Bu tizimning yana bir kamchiligi –
oraliq qurilmaning bikrligini kamaytiradigan qo„shimcha ikkita sharnirli
birikmaning borligidir. Bu esa birikma joyida to„sinlarni qo„shimcha
armaturalashni talab etadi, tayanch qismlariga qo„shimcha po„lat
sarflanadi. Konsol oraliq qurilmalarni insho
etish usullarining
chegaralanganligi ham bu tizimning kamchiligiga kiradi.
Romli tizimlar asosan yo„l o„tkazgichlarda qo„llaniladi. Romli
ko„priklarda tayanchlar (ustunlar) oraliq qurilma (rigel) bilan bikr
birlashtiriladi va ular birgalikda ishlaydi. Romli ko„priklarning tayanchlari
32
va rigellari o„lchamlari to„sinli ko„priklarnikiga qaraganda kichikroq
bo„ladi. Lekin, inshootga ketadigan beton tejamkorligi ishlab chiqarish
jarayonlarining murakkabligi bilan bog„liqdir.
Romli tizimlarning afzalligi – inshootning yuqori darajada bikrligi,
materiallar
sarfining
kamligi,
egilish
chizig„ining ravonligidir.
Kamchiliklari – tayanchlarning bir tekis bo„lmagan cho„kishiga, beton
kirishishiga, oquvchanligiga, harorat o„zgarishlariga sezuvchanligi, kapital
ta‟mirning va ko„prik elementlarini almashtirishning murakkabligidir.
Ustunlari poydevorga sharnirlar orqali tayangan romli ko„priklar
tayanchlarning bir tekisda bo„lmagan cho„kishlariga va harorat
deformatsiyalariga kamroq sezgir bo„ladi, lekin sharnirlar ko„prik
ekspluatatsiyasini murakkablashtiradi.
Arkali ko„priklar, odatda, katta oraliqlarni berkitish uchun qo„llaniladi.
Arkali tizimlarda ko„tarib turuvchi konstruksiya egri chiziqli brus bo„lib, u
asosan siqilishga ishlaydi. Bu holda temirbetonning mustahkamlik
xarakteristikalaridan to„laroq foydalaniladi. Arkali ko„priklarning rasporli
va rasporsiz turlari qo„llaniladi. Rasporsiz arkali ko„priklar aralash tizimli
inshootlar turiga kiradi. Rasporli ko„priklar ishonchli zaminni talab qiladi.
Raspor qiymatini berilgan oraliqda arkaning qiyaligini (pologost,
arkaning strelkasiga ƒ bog„liq ) variatsiya qilish orqali o„zgartirish
mumkin.
Arkali ko„priklarning bikrligi ham sharnirlar soniga bog„liqdir.
Arkalar sharnirsiz, bir, ikki va uch sharnirli bo„lishi mumkin. Arkali
tizimlarning kamchiligi – tayyorlashni industriallash murakkabligi,
qurishning
sermehnatliligi,
ta‟mirlash
va
almashtirishning
murakkabligidir. Ko„p sonli yig„ma elementlardan quriladigan arkali
ko„priklar odatda yuqori darajada deformatsiyalarga ega bo„ladi.
33
33Aralash ko„priklar ikki yoki undan ko„p tizimlarning birgalikda
ishlashi bilan xarakterlanadi. Bularga misol qilib vantli, ostidan tayangan
ko„priklarni ko„rsatish mumkin. Bu tizimlar zo„riqishlarni ratsional
taqsimlanishi hisobiga tejamli bo„ladi va, shu bilan birga, katta oraliqlarni
berkitish imkonini beradi. Aralash tizimlardan temirbeton bikr to„sinli
vantli ko„priklarni ajratish mumkin. Bu ko„priklar iqtisodiy jihatdan
ma‟qul va yaxshi arxitektura ko„rinishlariga egadir. Bu ko„priklarda bikr
vantlarni (temirbetondan) qo„llash ularni temir yo„l ko„priklarida ham
qurishga yo„l ochib beradi. Hozirgi paytda aralash tizimli ko„priklar
asosan avtoyo„llarda va shahardagi sun‟iy inshootlarda qo„llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
