Transport-ekspeditsion xizmatlar asoslari

Transport asbob-uskunalarining ijarasi
Yuklarni tashishning konteynerlashishi transport xizmatlari ko‘rsatishning
konteynerlar, roll-treylerlar, avtotreylerlar, avtotyagachlarni yuk egalari va
ekspeditorlarga ham, tashuvchilarga ham ijaraga berish (lizing operatsiyalari) kabi

---

134
yangi formasining yaratilishiga olib keldi. Lizing kompaniyalarining ulushiga
dunyodagi konteynerlar parkining yarmidan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi.
Yaponiya, Janubiy Koreya, Angliya, Fransiya, AQSH, Germaniyadagi
konteynerlarni ishlab chiqaruvchilar bilan mustahkam bog‘langan lizing
kompaniyalari keng agentlik tarmog‘iga, asbob-uskunalarni to‘plash va saqlash
uchun mo‘ljallangan o‘zining depolariga ega va shu sababli barcha yirik transport
markazlarida lizing operatsiyalarini amalga oshirishga qodir.
Lizing operatsiyalari asbob-uskunalarni ijaraga olish xarajatlarini joriy
xarajatlarga kiritish imkonini beradi (muntazam ravishda va ma’lum miqdorda).
Ijara to‘lovlarining muddatlari va miqdori butun ijara davri uchun kelishiladi, bu
ijarachini inflyasiyadan himoya qiladi. Bir qator mamlakatlarda ijaraga
beruvchilarga soliq bo‘yicha imtiyozlar taqdim qilinadi, bu ular tomonidan ijara
to‘lovlarining miqdoriga taqsimlanadi. Transport lizingida ijaraning ikkita asosiy
formasi: moliyaviy va ekspluatatsion ijara farqlanadi.
Moliyaviy ijara uzoq muddatli bo‘lib hisoblanadi, ijara to‘lovlarining
summasi esa barcha kapital xarajatlarni qoplashi va ijaraga beruvchiga qo‘yilgan
kapitalga foydani ta’minlashi lozim. Moliyaviy ijaraning asosiy ikkita turi – sof
ijara va sotib olish bilan ijaraga olish amal qiladi. Birinchisi ijara to‘lovidan
tashqari ijara muddati tugagandan keyin ijarachi uchun qo‘shimcha xarajatlar bilan
bog‘lanadi. Sotib olish bilan ijaraga olish ijara to‘loviga asbob-uskunalarning ijara
muddati tugash paytidagi bahosi ham kirishi sabakbli qimmatroq bo‘lsada, asbob-
uskunalarning ijara muddati tugagandan keyin oldindan kelishilgan sof ramziy
narx bo‘yicha ijarachining tasarrufiga o‘tishi ko‘zda tutilishi sababli ijarachi uchun
ko‘proq qulay bo‘ladi (ijaraning bu turidan foydalanish bilan 70-80-yillarda sovet
dengiz kemachiligi konteynerlari va roll-treylerlarining asosiy parki
shakllantirilgan).
Ijaraning ekspluatatsion formasida ijaraning konkret muddati belgilanmaydi.
Qisqa muddatli ijara asbob-uskunalarni bitta reysga yoki ketma-ket bajariladigan
bir nechta reyslarga ijaraga olishni ko‘zda tutadi. Ekspluatatsion ijara yordamida
ba’zi bir yo‘nalishlarda asbob-uskunalarning disbalansi, ba’zi bir tashishlarning
mavsumiyligi, asbob-uskunalarning maxsus turlari: usti ochiq asbob-uskunalar,

---

135
refrijeratorlar va hokazolardan foydalanish zarurligi bilan operativ muammolar hal
qilinadi. Uzoq muddatli ijarada shartnomalar yarim yildan to bir necha yilgacha
bo‘lgan muddatlar uchun tuziladi.
Ekmpluatatsion ijaraning uchinchi, asosiy tipi "master-liz" (master-lease)
hisoblanadi. Ijaraga beruvchi tashuvchiga shartlashilgan punktlarda asbob-
uskunalarning kelishilgan o‘rtacha oylik sonining ta’minlanishiga kafolat beradi,
tashuvchi esa, o‘z navbatida, sutkalik ijara stavkalarini (geografik koeffitsientlarni
qo‘shish bilan) amalda foydalanilgan konteyner-sutkalar soniga ko‘paytirish yo‘li
bilan hisoblanadigan ijara to‘lovini oyma-oy to‘lash majburiyatini oladi.
Asbob-uskunalarni ijaradan chiqarishda lizing kompaniyalari asbob-
uskunalar parkining texnik holatiga nisbatan qattiq siyosat olib boradi. Ular
konteynerlar, roll-treylerlar, avtotreylerlar va hokazolarning har qanday (hatto eng
kichik) shikastlanishlari uchun tashuvchiga to‘lov schetlari taqdim qiladi. SHu
munosabat bilan ijaraga olishda, ijaradan chiqarishda, ta’mirlashdan oldin,
ta’mirlashdan keyin asbob-uskunalarni ko‘zdan kechirishda mustaqil syurveyerlik
(ekspertlik) firmalarining xizmatlaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Bunday
ko‘zdan kechirishlarda syurveyerlar konteynerlarni ijaraga beruvchilarning
Xalqaro instituti - IICL (InternationalInstituteofContainerLessors) standartlariga
amal qiladilar.