Tovar moddiy zaxiralar chiqib ketishining hisobi va auditi

 

3-rasm. TMZlarni ishlatilish tartibiga qarab tasniflash

7

 

Saqlash 

muddatiga 

ko’ra 

muddati 

chegaralangan 

va 

muddati 

chegaralanmagan  turlarga  bo’linadi.  Biroq,  moddiy  javobgar  shaxslar  ushbu 

materiallarning  sifatiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadigan,  masalan  zanglash,  eroziya, 

qurib  qolish,  namiqish,  shishib  ketish,  yorilish  kabi  salbiy  holatlarga  yo’l 

qo’ymasliklari lozim.  

Kimga  tegishlishiga  ko’ra  o’ziga  tegishli  va  buyurtmachi  tashkilotning 

materiallariga bo’lish mumkin.  

Ishlab chiqilganligiga ko’ra qurilish tashkilotlarida ishlatiladigan materiallar 

o’zi ishlab chiqqan va o’zi ishlab chiqmagan materiallarga bo’linadi. Chunonchi, 

korxonaning  yordamchi  ishlab  chiqarish  bo’linmalari  tomonidan  ishlab  chiqilgan 

va  o’zida  ishlatilgan  xom-ashyo  materiallar  o’z  ishlab  chiqarishidan  olingan 

materiallari  hisoblanadi.  Sotib  olingan,  buyurtmachilardan,  ta’sischilardan  va 

                                                           

7

 4-son BHMS mufiq muallif ishlanmasi 

---

 

13 

boshqa  tashqi  shaxslardan  kelib  tushgan  materiallar  o’zi  ishlab  chiqmagan 

materiallar hisoblanadi. 

Vujudga  keltirgan  mamlakatiga  ko’ra  mahalliy  materiallar  va  import 

qilingan materiallarga bo’linadi. 

Materiallarning iqtisodiy mazmuniga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

Xom-ashyo  -  mahsulotning  moddiy  asosini  tashkil  etadigan  mehnat 

ashyolaridir.  Materiallar  -  xom-ashyoga  ta’sir  etish  uchun  qo’llaniladigan  va 

mahsulotga  ma’lum  iste’mol  xususiyatini  berishda  foydalaniladigan  vositalardir. 

Ular  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning  asosini  tashkil  etadi,  ya’ni  gazlama, 

charm, metall va hokazolar; 

Sotib  olinadigan  yarim  tayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlar  -  ma’lum 

darajada  ishlov  bosqichidan  o’tgan,  lekin  hali  pirovard  mahsulot  darajasiga 

etkazilmagan mahsulotlar; 

Yoqilg’i - ko’mir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari; 

Ehtiyot qismlar - mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan qismlarni 

almashtirishda  qo’llaniladigan  mashina  va  mexanizmlarning  detal,  agregat  va 

qismlari; 

Qurilish materiallari - bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, qurilish 

qismlarini  tayyorlashda,  bino  va  inshootlarning  alohida  konstruktsiya  va 

qurilmalarini  ko’tarishda,  qurib  tugatishda  foydalaniladi.  Ularga  qurilish  uchun 

zarur bo’ladigan yog’och-taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi; 

Idish  va  idish  materiallari  -  turli  material  va  mahsulotlarni  o’rash, 

joylashtirish, tashish hamda saqlashda ishlatiladigan buyumlardir. Ularga yog’och, 

karton, metalldan yasalgan, shisha va boshqa idishlar kiradi; 

Boshqa  tomonga  qayta  ishlashga  berilgan  materiallar  -  korxona  balansida 

turgan, qayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, 

qayta  ishlash  uchun  o’zga  korxonaga  berilgan  o’simlikchilik,  chorvachilik  hamda 

o’rmon xo’jaligi mahsulotlari kiradi; 

Boshqa  materiallar  -  yuqoridagi  satrlarda  ko’rsatib  o’tilmagan  boshqa 

materiallar kiradi. Ularga chiqitlar, tuzatilmaydigan braklar, metallom va boshqalar 

---

 

14 

misol bo’ladi. 

Ishlab  chiqarish  zaxiralari

 

—  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektda  keyinchalik  qayta 

ishlashga yo’naltirilgan sotib olingan yoki mustaqil ravishda tayyorlangan buyumlardir. 

Ular quyidagi xillarga bo’linadilar: 

Xom ashyo — xo’jalik yurituvchi sub’ektning mulki hisoblangan va keyinchalik 

qayta  ishlash  uchun  mo’ljallangan  sotib  olingan  yoki  boshqacha  usul  bilan  olingan 

(misol uchun, qazib olingan) tovarlardir;