Tovar-moddiy zahiralar hisobi reja tovar-moddiy zahiralar hisobini tashkil etish

TMZlarning egalik qilish xuquqi 
bo’yicha bo’linishi
Xususiy (egalik huquqi hamda
xujalik yuritish yoki operativ 
boshqarish xuquqi bo’yicha)
Xususiy bo’lmagan
Qabul qilinadigan yo’ddagi boyliklar, 
agarda etkazib berish shartnomasiga 
muvofiq egalik huquqi tashkilotga o’ttan 
bo’lsa 
O’rnatilgan tartibda mol etkazib 
beruvchilar schyotlarini to’lashdan bosh 
tortish hollarida mas’ul saqlashga qabul 
qilingan hamda mol etkazib beruvchilar 
schyotlarini to’lashdan oldin sarflanishi 
taqiqlangan boyliklar 
Tashkilotga tegishli bo’lgan, boshqa 
tashkilotlarga qayta ishlashga hamda 
sotish uchun, shu jumladan komissiya 
shartlarn bo’yicha egalik huquqi 
xaridorga o’tgungacha, berilgan 
boyliklar 
Qiymati to’lovsiz qayta ishlashga qabul 
qilingan boyliklar
Garovda hisoblangan tashkilotning 
omborida yoki garov oluvchida saqlash 
uchun berilgan, ammo tashkilotga 
tegishli boyliklar 
Komissiya (konsignatsiya) shartlarida 
sotish uchun mol etkazib beruvchilardan 
qabul qilingan boyliklar 
Egalik qilish xususiyati bo’yicha TMZlarni tasniflash 
Tashkilotlarga tegishli bo’lgan tovar-moddiy boyliklarga u tomondan tayyorlangan, sotib 
olingan yoki boshqa shaklda olingan boyliklar kiritilib, ular omborda yoki ishlab chiqarish 
jarayonida joylashgan bo’ladi. 
Tashkilotga egalik huquqi va boshqa shunga o’xshash hukuk bo’yicha tegishli bo’lmagan, 
biroq shartnoma shartlari bo’yicha uning ixtiyoridagi tovar-moddiy boyliklar kiritilib, ular alohida 
turlari bo’yicha balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi. 
Materiallar aktiv sifatida tan olinadi, agar: 
– tashkilotga kelgusida aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda kelib tushishiga ishonch bo‘lsa; 
– aktiv qiymatini ishonchli baholash mumkin bo‘lsa; 
– ularga bo‘lgan mulk huquqi o‘gsa. 
Materiallarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonunining 12-moddasi, shuningde, 
4-son BHMSning 11-bandiga muvofiq, materiallarni baholash quyidagi ikki bahoning eng pasti 
bo‘yisa – balans tuzilayotgan sanadagi haqiqiy tannarx bo‘yicha (sotib olish narxi yoki ishlab 
chiqarish tannarxi) yoki bozor bahosi bo‘yicha (sof sotish qiymati) bo‘yicha amalga oshiriladi. 
Materiallari sotib olish bila bog‘liq bo‘lgan va ularning tannarxiga kiritiladigan 
xarajatlarga quyidagilar kiritiladi: 
-
materiallarning shartnoma qiymati; 
-
boj to‘lovlari va yig‘imlari; 
-
materiallarni sotib olishda qatnashgan ta’minotchi va vositachilarga to‘lanadigan 
kossiion haqlar; 

---

-
materiallarni sertifikatlash va texnik sharoitlarga muvofiq sinovdan o‘tkizish 
xarajatlari; 
-
transport-tayyorlov xarajatlari; 
-
transportirovka qilish tavakklchiliklarini sug‘urtalish xarajatlari. 
Materiallarni sotib olish xarajatlari ularni paydo bo‘lishini tasdiqlovchi boshlang‘ich 
hujjatlarga asoslanadi. Bu hujjatlarga hisobvaraq-faktura, qabul qilish-topshirish dalolatnomasi, 
inventarlash dalolatnomasi va boshqalarni kiritish mumkin. 
Xarid qilingan materiallarga haq to‘lash bilan bog‘liq xarajatlar (akkreditiv ochish 
xarajatlari, o‘tkazmalar uchun bank komissiyasi, tovar-moddiy zaxiralarni chet el valyutasiga 
xarid qilish chog‘ida valyutani konvertatsiyalash bo‘yicha komissiya va boshqa bank xizmatlari), 
materiallarni xarid qilish bo‘yicha kontraktlarni tayyorlash, ro‘yxatdan o‘tkazish va yopish bilan 
bog‘liq xarajatlar hamda aktivlarni xarid qilish bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa xarajatlar 
materiallarning tannarxiga kiritilmaydi, balki ular sodir bo‘lgan hisobot davrida xarajatlar sifatida 
tan olinadi.
Materiallar kredit hisobiga xarid qilinganda yoki tayyorlanganda kredit (qarz)dan 
foydalanganlik uchun foizlar ko‘rinishidagi xarajatlar uning hisobidan butkul yoki qisman sotib 
olingan materiallarning tannarxiga kiritilmaydi.
Tashkilotning transport-tayyorlov xarajatlari quyidagi usullardan biri bo‘yicha hisobga 
qabul qilinadi yoki xarid qilingan materiallar qiymatiga kiritiladi: 
a) transport-tayyorlov xarajatlarini materiallar tannarxiga bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) 
kiritish (shartnoma narxiga qo‘shish, ustav kapitaliga kiritilgan badalning pul bahosiga qo‘shish, 
tekinga olingan va h.k. joriy qiymatiga qo‘shish). 
Transport-tayyorlov xarajatlarini materiallar tannarxiga bevosita (to‘g‘ridan-to‘g‘ri) 
kiritish usulini ko‘p bo‘lmagan nomenklaturadagi tovar-moddiy zaxiralarga ega bo‘lgan 
tashkilotlarda, shuningdek tovar-moddiy zaxiralarning alohida turlari va guruhlarining qiymati 
katta ahamiyatga ega bo‘lgan hollarda qo‘llash maqsadga muvofiq;
b) etkazib beruvchining hisob-kitob hujjatlariga binoan transport-tayyorlov xarajatlarini 
alohida sintetik 1510-»Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» schyotiga olib borib, keyinchalik 
ularni «Materiallar» elementi bo‘yicha tovar-moddiy zaxiralar tannarxiga yoki ishlatilishiga qarab 
ishlab chiqarish xarajatlariga va (yoki) davr xarajatlariga kiritish.
Ishlab chiqarish zahiralarining xaqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning quyidagi 
usullarini qo‘llash bilan amalga oshirishladi: 
1.
 
Donalab baholash. 2. FIFO (birinchi tushum oxirgisi zahiraga).3. O‘rtacha qiymat 
usuli. 
Donalab baholash usuli avtomobil, tasviriy san’atning noyob durdonalari, qimmatbaho 
zargarlik buyumlari kabilarni hisobga olishda yuritiladi va xar bir buyum alohida donalab 
baholanadi. O‘rtacha qiymat usuli yordamida sotishga yaroqli TMZlar o‘rtacha qiymati hisoblab 
topiladi. Vaqti-vaqti bilan ro‘yxatga olishni o‘tkazilayotganda o‘rtacha miqdor butun bir davr 
uchun hisoblab chiqiladi. Birincha partiya baholari, ishlar chiqarishga ham birinchi chiqarish 
(birinchi zahiraga qabul qiligan birinchisi ishlab chiqarishga), FIFO usuli eng eski bo‘lgan 
TMZlarni birinchi navbatda sotilishi, keyinroq qabul qilingan xaridlar davr oxiriga zahira bo‘lib 
qolishini nazarda tutadi.