Tovar asoslari Qimmatbaho metallar, energiya, don va tropik tovar bozorlarida qanday savdo qilish kerak

33

34 METALLARDA SPEKULYATSIYA
bunga ergashdi va oxir-oqibat AQSh ham shunday qildi. Amerika Qo'shma Shtatlari birinchi marta 1900 yilda dollar qiymatini belgilangan oltin miqdori bilan bog'lagan.
Dastlabki "to'liq" oltin standartiga ko'ra, muomaladagi pul birligining miqdori mamlakat zahiralaridagi oltin miqdori bilan chambarchas bog'liq edi. Valyuta va oltin tangalar xalqaro savdo hisob-kitoblarini amalga oshirganligi sababli, mamlakatdan mamlakatga erkin harakatlanardi.

Keyinchalik, oltin quyma standarti qisqa vaqt ichida mavjud bo'lib, unga ko'ra davlatlar o'z banknotlarini tanga bilan emas, balki oltin quyma bilan qayta hisoblashgan. Biroq, bu tizim bilan bog'liq muammolar yuzaga keldi va xalqaro hamjamiyat o'zgartirilgan oltin almashinuv standartiga o'tdi, bunda xalqaro hisob-kitoblar asosiy qog'oz valyutalarda, birinchi navbatda, AQSh dollari va Britaniya funt sterlingida amalga oshirildi.

Oltin, hech bo'lmaganda, nazariy jihatdan, 20-asrning ko'p qismida oltin almashinuv standarti uchun asos bo'lib qolgan bo'lsa-da, xalqaro valyuta tizimidagi bir qator o'zgarishlar amalda oltinning ahamiyatini pasaytirdi.

1944-yildagi Bretton-Vuds kelishuviga ko‘ra, dunyoning markaziy banklari o‘z valyutalari bo‘yicha AQSH dollari kursini e’lon qilingan nominal qiymatdan yuqori yoki past 1 foiz oralig‘ida ushlab turish uchun rasmiy tizim yaratdilar. Bundan tashqari, imzolagan banklar AQSH dollari xalqaro pul tizimining qiroli boʻlishiga kelishib oldilar. Bundan tashqari, ular oltinning untsiyasi 35 dollarga teng qiymatga ega bo'lishini aniqladilar.

Bu tizim 1971 yilda AQSh katta va davomli oltin yo'qotishlarga uchragach, chet eldagi dollarlarni oltinga konvertatsiya qilishni davom ettirishdan bosh tortgan va keyinchalik dollarni ikki marta devalvatsiya qilganda qulab tushdi. Bu bugungi kunda asosiy valyutalarning keng tarqalishiga olib keldi. 1968 yilda ikki bosqichli oltin bozori tashkil etildi: xususiy yoki erkin bozor va oltin narxi mamlakatlarning markaziy banklari oʻrtasida xalqaro toʻlovlarni amalga oshirish uchun bogʻlangan “rasmiy” kurs. Biroq, valyutalarning keng miqyosda suzib yurishi bunday operatsiyalarni amalga oshirishda qimmatbaho metalning rolini yanada pasaytirdi.

1976 yil iyun oyidan boshlab, 1947 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro valyuta hamkorligini rivojlantirish agentligi sifatida tashkil etilgan Xalqaro Valyuta Jamg'armasi (XVJ) har oy oltin kim oshdi savdolarini o'tkazdi. Ushbu auktsionlardan olingan "foyda" XVFning sotish bahosi va XVFning "rasmiy" bir untsiya 41 dollarlik narxi o'rtasidagi farq edi. Bir untsiya uchun 96 dollarga yaqin bu foyda 1977 yil oxiriga kelib dunyoning 61 ta rivojlanmagan davlati uchun trast fondiga 1 milliard dollarga yaqin mablag' kiritdi. Bu davlatlar fonddan oson shartlarda qarz oldilar.

XVFning yetakchi aʼzolari 1976-yilning yanvar-yanvarida Yamaykada kelishuvga erishdilar, unga koʻra, 1978-yil boshidan boshlab markaziy banklar erkin bozor bahosi boʻyicha cheklovsiz oltin qimmatbaho qogʻozlarni sotib olish va sotish huquqiga ega; va an

Oltin

35

XVFning tuzatishi oltinning "rasmiy" narxiga chek qo'ydi. Birgalikda bu ikki harakat birgalikda samarali va nihoyat oltinni demonetizatsiya qildi.

1970-yillarning oxiridan boshlab oltinning narxi tarixiy oʻsishni boshladi va 1980-yil boshida bir untsiya uchun 850 dollardan oshdi. Narx 1980-1990-yillarning koʻp qismida barqaror pasaydi va 2001-yilda taxminan 260 dollarga tushdi. Oʻshandan beri narx ko'tarildi; va bu kitob yozilganidek, untsiyasi 500 dollardan oshdi. Ko'pgina bozor prognozchilari oltinning uzoq muddatli tendentsiyasi ko'tarilishda davom etishiga ishonishadi va ular kelgusi bir necha yil ichida sezilarli darajada yuqori narxlarni kutishmoqda.

Janubiy Afrika bilan uzoq yillik aloqalarga ega London har doim oltin savdosi uchun muhim markaz bo'lib kelgan. Bugungi kunda London narxlari hali ham oltinning erkin bozori uchun narx ko'rsatmalari sifatida kuzatilmoqda.

Beshta xalqaro quyma uy London oltin bozorini tashkil qiladi. Ushbu beshta firma vakillari har kuni ikki marta, soat 10:30 da uchrashadilarA.M. va 3:00P.M. London vaqti, ertalab va tushdan keyin kunlik narxlarni belgilash uchun. Uchrashuvlarga beshta uyning bank va sanoat mijozlaridan taklif va takliflar keltiriladi. Qachon sotib olish va sotish buyurtmalari hamma uchun qoniqarli narxda bajarilishi mumkin bo'lsa, belgilangan narx belgilanadi. London oltin bozoridagi narxlar butun dunyo bo'ylab xususiy oltin savdosi uchun mezon bo'lib xizmat qiladi.

Yana bir jahon oltin savdo markazi - Tsyurix. Shveytsariya uzoq vaqtdan beri oltinga e'tibor qaratadigan mamlakat bo'lib kelgan va so'nggi yillarda Tsyurix dunyodagi yirik oltin savdo markaziga aylandi. 1968 yilgi jahon valyuta inqirozi davrida, ikki bosqichli tizim o'rnatilishidan oldin, London bozori ikki haftalik muddatga biznesni to'xtatishga majbur bo'ldi. Shveytsariyaliklar shu tarzda yaratilgan bo'shliqdan tezda foydalanishdi va o'z bizneslarini kengaytirish imkoniyatidan foydalanishdi. Muhimligi bo'yicha Londonga yaqin joylashgan Tsyurix oltin savdosi bo'yicha asosiy markaz bo'lib qolmoqda.

TALAB

Erkin jahon bozorida oltinning bahosi va narxining o'zgarishi tasodif natijasi emas, balki doimiy ravishda o'zgarib turadigan kuchli iqtisodiy va psixologik kuchlar tomonidan belgilanadi. Narx tendentsiyalarini samarali bashorat qilish uchun ushbu kuchlarni doimiy ravishda tahlil qilish va baholash kerak. Boshqa har qanday tovarda bo'lgani kabi, oltin narxiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar talab va taklifdir. Ta'minot yangi oltin ishlab chiqarish yoki xususiy yoki rasmiy zaxiralardan olinadi. Oltinning yalpi iste'moli talabni qayta aks ettiradi.

Oltinga bo'lgan talabning ikki toifasi mavjud: (1) jamg'arish va investitsiyalar uchun ishlatiladigan quyma va (2) turli xildagi ishlab chiqarilgan mahsulotlar.

36 METALLARDA SPEKULYATSIYA
shakllaridan. Ikkinchisi uchun kulrang joylar mavjud bo'lsa-da, masalan, zargarlik buyumlari, ba'zida bezakdan ko'ra ko'proq sarmoya uchun sotib olinadi, oltin ko'plab sanoat jarayonlarida, birinchi navbatda elektronika sohasida muhim element hisoblanadi. Masalan, kompyuterlar oltin sxemasiga bog'liq, oltinning korroziyaga chidamliligi elektronika va telekommunikatsiya uskunalarining ishonchli ishlashini ta'minlaydi.

Oltin tibbiyotda, stomatologiyada va reflektor oynada ham qo'llaniladi. Biokimyogarlar oltindan dori vositalarini yaratishda aralash materiallar bilan bog'lanish uchun foydalanadilar va genetik tadqiqotchilar hujayralarning genetik materiallarini tekshirish uchun oltindan foydalanadilar.

Oltinga bo'lgan talab 2005 yilda 82,6 million untsiyani tashkil etgani taxmin qilinmoqda, bu 2004 yildagi 80,9 million untsiyadan ko'p edi va 2001 yilda 91,2 million untsiya ishlatilganidan beri eng yuqori ko'rsatkichdir. U eng yuqori yillik oltindan 21 foizga past edi. 1998 yilda 104,6 mln. untsiyani qo'llagan. Umuman olganda, narxlar ko'tarilganda oltin ishlab chiqarishga bo'lgan talab pasayadi, chunki yuqori narxlar oltin zargarlik buyumlariga bo'lgan talabga salbiy ta'sir qiladi. Yana shuni ta'kidlash kerakki, oltin zargarlik buyumlari dunyoning ba'zi qismlarida, xususan, Osiyo va Yaqin Sharqda sarmoya sifatida ko'rib chiqiladi. Shunday qilib, bu hududlarda oltin zargarlik buyumlariga bo'lgan talab ayniqsa narxga sezgir emas va hatto narxlarning o'sishiga qarab ko'tarilishi mumkin.

Hozirgacha zargarlik buyumlari oltinga bo'lgan jismoniy talabning eng katta yagona manbai bo'lib, ishlab chiqarish talabining qariyb 70 foizini tashkil qiladi, undan keyin sanoat maqsadlarida taxminan 23 foizi va stomatologik maqsadlarda foydalanish uchun taxminan 7 foiz.

Oltinning umumiy talabiga ko'plab omillar ta'sir ko'rsatishi shubhasiz. Agar iste'molchilarning oltin narxining oshishiga qarshilik keng tarqalgan bo'lsa, ba'zi hududlarda qimmatroq bo'lsa, boshqa metallarni almashtirishga harakat qilinadi. Urush yoki urush tahdidi har doim oltinga bo'lgan talabni oshiradi.

Ammo bu omillarni hisobga olmaganda, oltinga bo'lgan talab mamlakatning pul holatini tubdan aks ettirishi kerak. Masalan, valyuta kurslarining keng tebranishlari va beqaror moliyaviy institutlar qog'oz valyutalarga ishonchsizlikni qo'zg'atib, oltin talabini kuchaytiradi. Neft narxining oshishi yoki to'lov balansining o'sib borayotgan taqchilligi bilan ta'minlangan nazoratsiz inflyatsiya ham oltinga bo'lgan talabni kuchaytiradi, uning ichki qiymati qog'oz pullarga qaraganda inflyatsiya eroziyasiga kamroq ta'sir qiladi. Aksincha, pul holatining yaxshilanishi oltinga bo'lgan talabni zaiflashtirishi mumkin.

Oltinni investitsiya qilish, chayqovchilik va jamg'arish talabga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan potentsial ta'sir oltinga bo'lgan talabni o'lchash usullari aniq emas, balki umumiy bo'lishini taqozo etadi. Bir yondashuv oltinning kontr-tsiklik tendentsiyasini ta'kidlaydi. Ushbu yondashuv tarafdorlari ikki o'rtasidagi teskari munosabatlarni ta'kidlash uchun oltin va xususan, fond bozoridagi tendentsiyalarni solishtiradilar. Ushbu yondashuvning asosi shundaki, oltin oxirgi to'siqdir. Binobarin, oltinga bo'lgan talab qayta davrlarda eng yuqori bo'lishi kerak.

Oltin

37

tsessiya, tushkunlik yoki o'sib borayotgan inflyatsiya va nisbatan farovonlik davrlarida pastroq.

Oltinga bo'lgan talabni o'lchashning yana bir yondashuvi umumiy tovar narxlari tendentsiyalarini oltinga talab tendentsiyalarining ko'rsatkichlari sifatida ko'rib chiqishdir. Tovar bozorlaridagi sezilarli o'zgarishlar inflyatsiya qo'rquvini uyg'otadi va oltinga talabni oshiradi.

Umuman olganda, tarixiy tendentsiyalar oltinga bo'lgan talab haqiqatan ham pul va hissiy omillarga ta'sir qilishini tasdiqlaydi, inflyatsiya qo'rquvi eng katta motivatsiyadir. Masalan, 1979-1980 yillarda yuqori inflyatsiya, xom neft narxining ko'tarilishi va Yaqin Sharqdagi vaziyatning yomonlashishi oltin narxini bir troya untsiyasi uchun 850 dollargacha ko'tarishga majbur qildi. Aksincha, 2001 yil yakunlari bo'yicha nisbatan barqaror, past inflyatsiya darajasi bo'lgan besh yillik davrda oltin narxi bir troya untsiyasi uchun 271 dollardan 331 dollargacha bo'lgan.

Yaqinda, 2004 yilda oltin dollar indeksiga -0,92 kunlik kuchli salbiy korrelyatsiyani ko'rsatdi. CRB Commodity Yearbook 2005 jurnalida qayd etilishicha, “Dollar boshqa valyutalar va real aktivlarga nisbatan qadri pasayganda, oltinning narxi zaifroq dollar ko‘rinishida ko‘rsatilganda ko‘tariladi”. Shuningdek, 2004 yilda oltin narxining oshishiga Qo'shma Shtatlar va jahon iqtisodiyotining nisbatan kuchliligi sabab bo'ldi, bu esa oltinga bo'lgan sanoat va zargarlik buyumlariga bo'lgan talabni oshirdi.