Toshkent­2021 Botanika. Sistematika

KOMPLEMENTAR irsiylanish

*Komplenentar irsiylanishda (lotincha complement-to’ldiruvchi) — bir asosiy gen ikkinchi to’ldiruvchi gen tasir qiladi.

Masalan:*

Xo’rozlar toj shakli...(F² 9:3:3:1)	* Xoldor to’ti pat rangi.(F² 9:3:3:1)
Yong’oqsimon — A-B-	Yashil — A-B-
Gulsimon — A-bb	Havorang — A-bb
No’xatsimon — aaB-	Sariq — aaB-
Oddiy — aabb	Oq — aabb
* No’xat guli... (F² 9:7)	* Qovoq mevasi.. (F² 9:6:1)
Qizil — A-B-	Yumaloq (sharsimon) - A-bb, aaB-
Oq — A-bb, aaB-, aabb	Gardishsimon — A-B-

Uzunchoq — aabb

• 
  Komplementar irsiylanishda F² da ajralish 9:7, 9:3:3:1, 9:3:4, 9:6:1 nisbatlarida bo’ladi. Komplementar irsiylanishning eng xarakterli tomoni ota-onaga o’xshmagan organizmlarni
  

rivojlanishi birinchi va ikkinchi avlodlarda kuzatiladi.

EPISTAZ

• 
  Epistaz — bir genning unga noallel ikkinchi gendan ustun kelishi. Epistaz dominant yoki retsessiv bo’lishi mumkin.
  

*O’ziga allel bo’lmagan bironta genning taʼsirini to’sib o’zining belgisini yuzaga chiqaruvchi genga - epistatik gen, belgini yuzaga chiqara olmaydigan genga gipostatik gen deyiladi. Masalan:

* Piyozda... (F² 13:3)	* Itlarda jun rangi... (F² 12:3:1)
Oq — I-A-, I-aa, iiaa	Oq — I-A-, I-aa
Rangli — iiA-	Qora — iiA-
* Tovuqlarda pat rangi. (F² 13:3) Oq — I-C-, iicc Qora — iiC-	Jigarrang — iiaa

• 
  Epistazda F² da ajralish dominant epistazda 13:3, 12:3:1 nisbatlarda, Retsessiv epistazda esa 9:3:4 nisbatda bo’ladi.
  
• 
  Epistazning xarakterli tomoni ota-onaga o’xshamagan organizmlarni rivojlanishi faqat ikkinchi avlodda kuzatiladi.
  

POLIMER irsiylanish

• 
  Polimer irsiylanish — Allel bo’lmagan bir nechta genning bitta belgini rivojlanishiga o’xshash taʼsir etishidir. Polimer hodisasini shved olimi Nilson Ele birinchi bo’lib o’rgangan.
  
• 
  Polimer irsiylanish kumulyativ va nokumulyativ polimeriyaga ajratiladi.
  
• 
  Kumulyativ polimeriya miqdor belgilarni nokumulyativ polimeriya esa sifat belgilarining irsiylanishini namoyon etadi.
  
• 
  Bug’doy don rangi... 4 ta dominant gen - qizil
  

3 ta dominant gen - och qizil 2 ta dominant gen - pushti

1 ta dominant gen - och pushti Dominant gen bo’lmasa - oq

* Bug’doy doni rangini irsiylanishi kumulyativ polimeriyaga misol bo’ladi. F² da fenotipik nisbat 1:4:6:4:1 * Kumulyativ polimeriyada F² da fenotipik nisbatlar...

Diduragayda Triduragayda Tetraduragayda

5 xil - 1:4:6:4:1 7 xil - 1:6:15:20:15:6:1 9 xil - 1:8:28:56:70:56:28:8:1

* Nokumulyativ polimeriyada F² da fenotipik nisbatlar...

Diduragayda Triduragayda Tetraduragayda 2 xil - 15:1 2 xil - 63:1 2 xil - 255:1

Gomogameta? Geterogameta?

*Kariotipi bir xil jinsiy xromosomalarga ega, bir xil gametalar hosil qiladigan jins gomogametali jins deyiladi.

*Kariotipi har xil jinsiy xromosomalarga ega, har xil gametalar hosil qiladigan jins geterogametali jins deyiladi.

♀- XX va ♂- XY --> Odam, sutemizuvchilar, drozofilla pashshasi

♀- XY va ♂- XX --> Qushlar, kapalaklar, sudralib yuruvchilar, aksolotoriya

♀- XX va ♂- XO --> Chigirtka, ninachi, qandala

♀- XO va ♂- XX --> kuya kapalagi

Qandala Qandala erkagida 13 ta xromasoma, Urg’ochisida 14 ta xromasoma bo’ladi undan 12 tasi autosoma xromasomalari hisoblanadi. * Daun sindromi haqida *

*Daun sindromi erkaklarda ham ayollarda ham uchraydi. Bu kasallikning kelib chiqishiga asosiy sabab 21- juft (autosoma) xromosomasining bittaga oshib ketishi natijasida diploid to‘plam 47 ta bo‘lib qolishidir. Bu kasallikning asosiy belgisi, bemorning boshi nomutanosib kichik, yuzi keng, ko‘zlari kichik va bir-biriga yaqin joylashgan bo‘ladi. Og‘zi yarim ochiq, aqliy zaif, odatda bepusht, uzoq yashamaydi. Bunday kasallarda yurak va yirik qon tomirlari nuqsoni ko‘p uchraydi. Daun sindromida autosomalar 45 ta + jinsiy xromasomalar 2 ta

= 47 ta

*Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat bo’lsa, demak Daun sindromida 45 ta autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 47 ta DNK (xromatid) bo’ladi. S va G² davrlarida 2n 4c holat bo’lsa, 45 ta autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 94 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Mitozning profaza va metafaza bosqichlarida 2n 4c holat bo’lsa, 45 ta autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 94 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Anafazada 4n 4c holat bo’lsa, 90 ta autosoma

+ 4 ta jinsiy xromasoma (har bir qutbda 45 + 2) va 94 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Telofazada 2n 2c holat bo’lsa, 45 ta autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma va 47 ta DNK (xromatid) bo’ladi.

• 
  Klaynfelter sindromi haqida
  

*Bu sindrom faqat erkaklarda uchraydi. Klaynfelter sindromi kasaliga uchragan bemorlarda jinsiy xromosomalar XXY, XXXY bo‘lishi mumkin. Bu kasalga chalin-gan odamlarning odatda qo‘l-oyoqlari uzun, yelka chanoqqa nisbatan tor, skelet tuzilishi ayollar skeletiga o‘xshash bo‘ladi. Bu kasallikning XXY, XXXY holati o‘rtacha 500 ta boladan bittasida uchraydi. Klaynfelter sindromida autosomalar 44 ta + jinsiy xromasomalar 3 ta yoki 4 ta = 47 ta yoki 48 ta.

*Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat bo’lsa, demak Klaynfelter sindromida 44 ta autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 47, 48 ta DNK (xromatid) bo’ladi. S va G² davrlarida 2n 4c holat bo’lsa, 44 ta autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 94, 96 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Mitozning profaza va metafaza bosqichlarida 2n 4c holat bo’lsa, 44 ta autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 94, 96 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Anafazada 4n 4c holat bo’lsa, 88 ta autosoma + 6, 8 ta jinsiy xromasoma (har bir qutbda 44 + 3, 4) va 94, 96 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Telofazada 2n 2c holat bo’lsa, 44 ta autosoma + 3, 4 ta jinsiy xromasoma va 47, 48 ta DNK (xromatid) bo’ladi.

• 
  Shershevskiy­Terner sindromi
  

*Bu sindrom faqat ayollarda uchraydi. Bunday kasalga chalingan ayollarda jinsiy xromosoma soni bittaga kamayib, XO bo‘lib qoladi. Natijada diploid to‘plamdagi xromosomalar soni 45 ta bo‘ladi. Bunday ayollarning bo‘yi juda past bo‘ladi. Ularda

tuxumdon rivojlan-magan, ikkilamchi jinsiy belgilar juda sust namoyon bo‘ladi. Shershevs-kiy-Terner sindromi kasalligi o‘rta hisobda yangi tug‘ilgan 5000 ta qizdan bittasida uchraydi. Shershevskiy-Terner sindromida autosomalar 44 ta + jinsiy xromasomalar 1 ta = 45 ta

*Interfazani G¹ davrida 2n 2c holat bo’lsa, demak bu sindromda 44 ta autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va 45 ta DNK (xromatid) bo’ladi. S va G² davrlarida 2n 4c holat bo’lsa, 44 ta autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va

90 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Mitozning profaza va metafaza bosqichlarida 2n 4c holat bo’lsa, 44 ta autosoma

+ 1 ta jinsiy xromasoma va 90 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Anafazada 4n 4c holat bo’lsa, 88 ta autosoma + 2 ta jinsiy xromasoma (har bir qutbda 44 + 1) va 90 ta DNK (xromatid) bo’ladi. Telofazada 2n 2c holat bo’lsa, 44 ta autosoma + 1 ta jinsiy xromasoma va 45 ta DNK (xromatid) bo’ladi.

Xromasomalar to’plami