|
§. YoqilgM va uni qayta ishlash
Tabiiy yoki suniy organik yonuvchi moddalar yoqilg‘i deyiladi. Ular energiya manbai hamda kimyo sanoatining xomashyosidir. Agregat holatiga qarab barcha yoqilg‘ilar: qattiq, suyuq va gazsimonga bo‘linadi.
YoqilgMning taxminiy tarkibi
Yoqilg'i
turlari
|
|
|
Tarkibi, %
|
|
|
Uchuv-
chan
mod-
dalari
|
Zich
|
Yonish
|
Organik moddalar massasi
|
Nam-
ligi
|
Kuli
|
Oltin
gugurt
|
Hgi,
g/sm3
|
issiq-
ligi,
mJ/kg
|
|
С
|
H
|
O+N
|
|
|
|
|
Torf
Qo‘ng‘ir
|
59
|
6,0
|
35
|
25
|
4,5
|
0,4
|
70
|
0,5
|
24,0
|
ko‘mir
|
75
|
5,0
|
20
|
50
|
4,0
|
2-3
|
45-55
|
1,3
|
26,0
|
Tosh ko‘mir
|
82
|
5,0
|
13
|
3-5
|
6,0
|
2-6
|
8-50
|
1,5
|
34
|
Antratsit
|
95
|
2,0
|
3
|
1-1,5
|
6,0
|
1-2
|
8,0
|
1,2
|
34,0
|
Yonuvchi
slanetslar
|
76
|
9,0
|
14
|
10-15
|
30-60
|
1,5-11
|
30-65
|
|
25-34
|
Qattiq yoqilg'ini yuqori yuqori haroratda qayta ishlash asosan uch yunalishda: piroliz, gazifikatsiya va gidrogenlash orqali amaga oshiriladi.
Piroliz usuli qattiq yoqilg‘ini yopiq idishda, havosiz muhitda qizdirishga asoslangan. Bunday sharoitda yirik molekulalar parchalanadi va hosil bo‘lgan mahsulotlar ikkilamchi o‘zgarishlarga uchraydi. Masalan, ularning polimerlanishi, kondensatsiya, aromatizatsiya va alkillanish reaksiyalariga kirishishi va boshqalar. Bu jarayonlar endotermik bo‘lganligi uchun issiqlikni uzluksiz tashqaridan berib turiladi. Olinadigan mahsulotlami qanday maqsadda ishlatilishiga qarab piroliz har xil haroratlarda: past haroratli piroliz (500-580°C) yoki yarim kokslash, yuqori haroratli piroliz (90°- 1050°C) yoki kokslash sharoitlarida olib boriladi.
Gazifikatsiya deb qattiq yoqilg‘ining organik moddalarini gazlashtiruvchi moddalar (havo, suv bug‘i, kislorod yoki ulaming aralashmasini 1000°C haroratda) bilan chala oksidlash orqali gazlar aralashmasiga aylantirishga aytiladi. Bu jarayon gaz generatorida (reaktorida) ekzotermik reaksiya tufayli amalga oshadi. Reaktorga gazlashtiruvchi moddalar bilan yoqilg‘i aralashmasi purkaladi.
Gidrogenlash deb qattiq yoqilg‘ini 380—550°C harorat va 20— 70 MPa bosimda katalizator ishtirokida vodorod bilan ishlov berishga aytiladi. Bunday sharoitda ko‘mirning tarkibidagi organik moddalaming kuchsiz molekulalararo, (molekula ichidagi) bog'lari
uzilib, to‘yinmagan molekulalariga vodorod birikadi. Bir yo‘la oltingugurt, kislorod va azot saqlovchi birikmalari ham gidrogenlanib H2S, H20 va NH3 hosil qiladi.
Gidrogenlash mahsulotlari yengil uglevodorodlar aralashmasidan iborat bo‘lib, tarkibida kam miqdorda S, 02 va N2 saqlovchi yengil neft mahsulotlariga tarkibi jihatdan juda o‘xshash bo‘ladi. Sifati past bo‘lgan toshko‘mimi gidrogenlash (yoqilg‘ini suyuqlantirish) sun’iy benzin va boshqa neft mahsulotlari olishning istiqbolli usulidir. Bu jarayon uchun juda yuqori bosim talab qilinishi bu usulning hozirgacha keng tarqalishiga to‘siq bo‘lib turibdi.
§. Qattiq yoqilgini qayta ishlash
Qattiq yoqilg'ini qayta ishlash natijasida turli mahsulotlar olinadi. Ulardan xalq xo‘jaligi uchun koks (metallurgiya sanoatining asosi), yarim koks, neft, mahsulotlari o‘rnida ishlatiladigan mahsulotlar, aromatik birikmalar — benzol va uning gomologlari, sintez gaz (SO va N2 aralashmasi) vodorod va boshqalar juda zarur mahsulotlardir. Bulardan tashqari toshko‘mirni qayta ishlashda kimyo sanoatida xomashyo sifatida qo‘llaniladigan turli organik mahsulotlar ham olinadi.
Yarimkokslash. Yarimkokslashdan maqsad past siftli ko'mirdan (kokslashga yaramaydigan toshko‘mir) yoki slanesdan kimyoviy hom ashyo hamda suyuq va gazsimon sintetik yoqilg‘ilar olishdir. Yarimkokslash mahsulotlari — smola, gazlar birlamchi mahsulotlar deyiladi, chunki ular qattiq yoqilg‘ini pirolizida, (pirolizning boshlang‘ich boskichida) hosil bo‘ladi. Yarimkokslashning birlamchi mahsulotlari unumli va tarkibi dastlabki yoqilg‘ining tipiga bog‘liq bo‘ladi. Yarimkokslash mahsulotlarining taxminiy tarqibi — 7- jad- valda berishgan.
Yarimkoks — bu mo‘rt xoldagi qattiq yoki kukunsimon material bo‘lib u juda reaksion aktiv, xamda issiqlik beruvchi yoqilg‘i, kokslashda shixta komponenti, gazifikatsiyalash uchun dastlabki modda sifatida ishlatilishi mumkin. Yarim kokslash smolasi benzin, kerosin va shu kabi boshka suniy motor yoqilg‘isining manbai hisoblanadi. Kaysikim tabiiy neft mahsulotlari qabi smolani haydash yoki uni destruksiyalash orqali olinadi.
Qattiq yoqi!g‘ini yarimkokslash mahsulotlari
Mahsulotlar xarakteristikasi
|
Qo‘ng‘ir ko‘mir Kaonskoachins- kiy (Rossiya)
|
Cheremkova
toshko'miri
(Rossiya)
|
Slanes (Boltik bo'yi respublikalari)
|
1. Yarimkokslash mahsulotlarining unumi, %
|
|
|
|
Yarimkoks
|
62,0
|
73,8
|
66,6
|
Smola
|
8,4
|
10,0
|
22,7
|
Gaz
|
24,0
|
6,4
|
8,3
|
Pirogenetik suv
|
24,0
|
9,7
|
2,4
|
2. Smola fraksion tarkibi
|
|
|
|
To'yintirilgan uglevodorod
|
-
|
3,0
|
4,0
|
Neytral moylar
|
-
|
47,5
|
79,6
|
Karbon kislotalar
|
-
|
1,1
|
1,0
|
Fenollar
|
-
|
19,5
|
6,3
|
Piridin asoslar
|
-
|
2,7
|
-
|
Yuqori molekulyar mahsulotlar
|
-
|
18,0
|
9,0
|
3. Gazlar tarqibi, % (xajm bo‘yicha)
|
|
|
|
C02
|
25,9
|
12,5
|
21,6
|
CnCm
|
2,1
|
7,6
|
18,2
|
CO
|
22,9
|
50,0
|
35,0
|
n2o
|
13,0
|
7,6
|
11,3
|
SnN2n+2
|
33,6
|
18,0
|
19,0
|
n2
|
2,5
|
4,3
|
4,9
|
Gazninig yonish issiqligi, kJ/m3
|
16470
|
27200
|
32200
|
Neftning takchil bo‘lib borayotganligi sababli yarimkokslash usulining kimyo sanoati horn ashyosining manbai sifatida kadri oshib bormoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |
